Zaostrzenie kar w nowym Kodeksie karnym z 2023 r. – najważniejsze informacje

Wejście w życie kontrowersyjnej nowelizacji Kodeksu karnego, wprowadziło zasadnicze zmiany w polityce karania. Ustawodawca postawił za główny cel przede wszystkim prewencję ogólną i odstraszenie potencjalnych sprawców surowymi karami. Należy zadać dosyć oczywiste pytanie, czy zaostrzenie kryteriów odpowiedzialności karnej, rażąca surowość sankcji, a także wprowadzenie tzw. bezwzględnego dożywocia wpłyną na skalę przestępstw, czy doprowadzą do orzekania kar nieproporcjonalnych i niesprawiedliwych.

Spis treści: 

1. Zaostrzenie kar w nowym Kodeksie karnym z 2023 r.
   
   1. Likwidacja kary 25 lat pozbawienia wolności 
   2. Elastyczny wymiar kar (od miesiąca do 30 lat)
   3. Kara bezwzględnego dożywotniego pozbawienia wolności
   4. Wyższe kary za ciężkie przestępstwa
2. Wyższe grzywny
3. Wyższy próg wykroczenia 
4. Surowsze kryteria odpowiedzialności karnej nieletnich 
5. Zaostrzenie kryteriów odpowiedzialności karnej za tworzenie fałszywych dowodów oraz fałszywe zawiadomienia  

1. Zaostrzenie kar w nowym Kodeksie karnym z 2023 r.

Niewątpliwie, zmiany wprowadzone od niedzieli, 1 października 2023 r., są największymi od kilku lat. Nowelizacja zaostrzyła odpowiedzialność karną wobec sprawców przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, wolności seksualnej i własności. Reforma zmodyfikowała katalog kar, wyeliminowano karę 25 lat pozbawienia wolności, podniesiono górne i dolne granice wymiaru kary. Wprowadzono nowe typy przestępstw, rozbudowano instytucje nadzwyczajnego obostrzenia kary oraz przemodelowano dyrektywy wymiaru kary z art. 53 k.k., wprowadzając otwarty katalog okoliczności łagodzących i obciążających. To jedynie kilka zmian, jakie wprowadził ustawodawca w polityce karania. 

Reforma k.k. zaostrzyła kary nie tylko za najcięższe przestępstwa. Ustawodawca nie szczędził także, tzw. ,,białych kołnierzyków’’ dopuszczających się przestępstw w obszarze tzw. white-collar crime. Fałszowanie faktur, nadużycia w przetargach (np. zmowa przetargowa), przestępstwa korupcyjne są teraz zagrożone surowymi sankcjami, sięgającymi nawet 25 lat pozbawienia wolności. Pojawiły się konstrukcje typów kwalifikowanych, opierające się na wysokości mienia lub szkody. Wprowadzenie art. 306b k.k. znacznie zmieniło odpowiedzialność sprawców przestępstw nadużycia zaufania (art. 296 § 1 i 2), korupcji menedżerskiej (art. 296a § 1 i 4), prania brudnych pieniędzy (art. 299 § 1, 2, 5 i 6) oraz nierzetelnego prowadzenia dokumentacji (art. 303 § 1). Szczególnie powinni obawiać się prezesi i menedżerowie. Nietrafione decyzje gospodarcze mogą ich kosztować nawet 25 lat pozbawienia wolności. Ponadto, wyrządzenie szkody powyżej 5 lub 10 mln zł wyłącza możliwość skorzystania z warunkowego zawieszenia wykonania kary. W takim przypadku kary o charakterze nieizolacyjnym zostały wykluczone, a w razie skazania prezes trafi do więzienia na co najmniej 3 lub 5 lat.

1.1. Likwidacja kary 25 lat pozbawienia wolności 

Z katalogu kar wyeliminowano drugą pod względem surowości, zaraz po dożywotnim pozbawieniu wolności, karę 25 lat pozbawienia wolności, jako odrębnego rodzaju kary. Dotychczas ten rodzaj kary był stosowany wobec sprawców najcięższych przestępstw, gdy niewystarczające było orzeczenie 15 lat pozbawienia wolności. Takiej kary mogli się spodziewać sprawcy, którzy byli wyjątkowo zdemoralizowani lub nie dawali nadziei na skuteczną resocjalizację.

1.2. Elastyczny wymiar kar (od miesiąca do 30 lat)

Kara 25 lat pozbawienia wolności została de facto zastąpiona poprzez podwyższenie górnej granicy podstawowej kary pozbawienia wolności z 15 do 30 lat. Dotychczas sąd miał możliwość wymierzenia kary do 15 lat pozbawienia wolności, 25 lat pozbawienia wolności lub dożywotniego pozbawienia wolności. Nowelizacja uzupełniła „lukę” pomiędzy karą 15, a 25 lat pozbawienia wolności. Oznacza to, że sąd może teraz orzec karę, np.: 21 lat, jeśli uzna, że taki wymiar będzie właściwy.

1.3. Kara bezwzględnego dożywotniego pozbawienia wolności 

Kontrowersje wzbudza wprowadzenie kary bezwzględnego dożywotniego pozbawienia wolności. Dotychczas osoby skazane na tzw. dożywocie, mogły ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie, co potencjalnie dawało im szanse na opuszczenie zakładu karnego. Obecnie, w określonych sytuacjach, sprawcy najcięższych przestępstw nie będą mieli takiej możliwości i nie opuszczą murów więzienia.

Decyzja o tym będzie zależała od uznania sądu, który będzie mógł orzec zakaz warunkowego zwolnienia wobec osób skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności za czyny popełnione po prawomocnym skazaniu za przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub o charakterze terrorystycznym, na karę dożywotniego pozbawienia wolności albo karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 20 lat. Ponadto, sąd będzie mógł orzec zakaz warunkowego zwolnienia, także wtedy, gdy charakter i okoliczności czynu oraz właściwości osobiste sprawcy będą wskazywać, że jego pozostawanie na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób (art. 77 § 3 i 4 k.k.).

Wprowadzenie tzw. bezwzględnego dożywocia wzbudzało ogromne kontrowersje i było szeroko krytykowane. W tej kwestii wypowiedział się Rzecznik Praw Obywatelskich, apelując, że zakaz warunkowego przedterminowego zwolnienia przy skazaniu na karę dożywocia jest sprzeczny i z Konstytucją RP, i utrwalonym przez Trybunał w Strasburgu rozumieniem art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Ponadto RPO zwrócił się w tej sprawie nawet do ministra sprawiedliwości o rozważenie zainicjowania prac legislacyjnych, zmierzających do wykreślenia art. 1 pkt 25 lit. b ustawy z 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Niemniej jednak postulat RPO w tej kwestii nie został wzięty pod uwagę, a kara bezwarunkowego dożywocia zaczęła obowiązywać. 

1.4. Wyższe kary za ciężkie przestępstwa

Znacznie zaostrzono kary wobec sprawców naruszających fundamentalne prawa, takie jak: życie, zdrowie i wolność człowieka. Wprowadzono wyższe kary dla sprawców przestępstw seksualnych i pedofilii. Dodano nowe typy kwalifikowane przestępstwa zgwałcenia. Sprawca zgwałcenia dziecka będzie podlegał karze od 5 do 30 lat więzienia albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. Podobna kara może zostać orzeczona wobec sprawcy zgwałcenia z następstwem w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, gdy dotychczas za to przestępstwo groziło do 15 lat więzienia. Wprowadzono także surowsze kary w nowym kodeksie karnym 2023 za bójkę, pobicie, rozbój oraz kierowanie grupą terrorystyczną. Wzrosła także kara za umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu z 15 do 20 lat więzienia.

2. Wyższe grzywny

Zasadniczo, najniższa liczba stawek dziennych grzywny wynosi 10, a najwyższa 540. Dodatkowo, ustawodawca przewidział pewne wyjątki, które umożliwiają obniżenie lub obostrzenie jej wymiaru. Wraz z nowelizacją wprowadzono dodatkowe odstępstwa od tej zasady. Ustawodawca wprowadził minimalne granice grzywny m.in. wobec sprawców, którzy dopuszczą się przestępstw w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Zgodnie z dodanym do art. 33  k.k.,  § 1a, jeśli ustawa nie stanowi inaczej, a przestępstwo jest zagrożone zarówno grzywną, jak i karą pozbawienia wolności, sąd powinien wymierzyć karę grzywny nie mniejszą niż wskazaną w tym przepisie. Oznacza to, że sąd nie będzie miał pełnej swobody w ustalaniu jej wysokości, która teraz nie może być niższa niż: 

• 50 stawek - w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku;
• 100 stawek - w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat;
• 150 stawek - w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.

,,Białe kołnierzyki’’, ze względu na znaczne podwyższenie kar w obszarze tzw. white-collar crime, mogą spodziewać się najwyższych grzywien, przekraczających 150 stawek dziennych.

3. Wyższy próg wykroczenia 

Podwyższono próg kwotowy, od którego zależy, czy dany czyn jest przestępstwem czy wykroczeniem, z 500 zł do 800 zł. Oznacza to, że teraz kradzież i przywłaszczenie na kwotę do 800 zł stanowi wykroczenie. Ma to istotne znaczenie zarówno z perspektywy potencjalnych sankcji, jak i znacznej różnicy w przedawnieniu karalności tych czynów. Nie oznacza to, że sprawcy pozostaną bezkarni, niemniej jednak sprawcy wykroczeń mogą oczekiwać znacznie łagodniejszych sankcji.

Handlowcy oceniają tę zmianę dość sceptycznie, obawiając się wzrostu kradzieży. Powszechnie wiadomo, że drobna przestępczość sklepowa stanowi poważny problem. Złodzieje, którzy niejednokrotnie bacznie pilnowali, żeby ukradzione przedmioty nie były warte więcej niż 500 zł, teraz będą zwracać uwagę, aby ich wartość nie przekroczyła 800 zł.

4. Surowsze kary odpowiedzialności nieletnich 

Rozszerzono katalog przestępstw, za które sprawcy, którzy w chwili popełnienia czynu mieli ukończone 15 lat, będą mogli odpowiadać oni na zasadach określonych w Kodeksie karnym. Dodatkowo, na zasadach określonych w k.k., już czternastolatkowie będą mogli ponieść odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa kwalifikowanego typu zabójstwa, czyli popełnionego m.in. ze szczególnym okrucieństwem lub w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.  Niemniej jednak należy zaznaczyć, że zastosowanie wobec tych sprawców przepisów Kodeksu karnego nie jest obligatoryjne, a ostateczną decyzje będzie podejmował sąd. 

Czternastolatek będzie mógł odpowiadać na zasadach określonych w k.k., jeśli okoliczności sprawy oraz stopień jego rozwoju, właściwości i warunki osobiste będą za tym przemawiać oraz będzie zachodzić uzasadnione przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie zapewni resocjalizacji nieletniego. 

Kluczowe jest, aby sądy podchodziły do każdego przypadku indywidualnie i właściwie rozważyły, czy osadzenie w więzieniu będzie lepszym środkiem resocjalizacji dla młodych sprawców przestępstw, czy też większe efekty przyniosą odpowiednie środki wychowawcze.

5. Zaostrzenie kryteriów odpowiedzialności karnej za tworzenie fałszywych dowodów oraz fałszywe zawiadomienia  

Nowe przepisy zaostrzają sankcje dla sprawców przestępstw przeciwko wymiarowi sprawiedliwości. Wprowadzono wyższe kary dla osób składających fałszywe zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa. Z katalogu sankcji za przestępstwo z art. 234 k.k. usunięto grzywnę oraz karę ograniczenia wolności. Fałszywe oskarżenie o popełnienie przestępstwa zagrożone jest teraz zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. 

Wraz z nowelizacją, wprowadzono surowe kary dla osób tworzących fałszywe dowody. Osoby, które poprzez fałszywe dowody lub inne podstępne zabiegi, skierują przeciwko określonej osobie ściganie za przestępstwo, w tym także przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne, będą podlegać takiej samej karze, jak fałszywie zawiadamiający (art. 235 k.k.).