Odpowiedzialność funkcjonariusza publicznego za nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków (art. 231 k.k.)

Artykuł 231 Kodeksu karnego jest jednym z kluczowych przepisów mających na celu ochronę interesu publicznego i prywatnego przed nadużyciami ze strony funkcjonariuszy publicznych. Przepis ten odnosi się do sytuacji, w których funkcjonariusz publiczny przekracza swoje uprawnienia lub nie dopełnia obowiązków, działając na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Poniżej przedstawione zostaną najważniejsze przesłanki regulujące odpowiedzialność funkcjonariuszy publicznych z tytułu naruszenia tego przepisu oraz szczegółowo omówione zostaną konsekwencje wynikające z nadużycia władzy. 

Spis treści:

1. Co to jest przestępstwo nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków? 
2. Kto może odpowiadać jako funkcjonariusz publiczny z art. 231 k.k.? 
3. Jakie czyny funkcjonariusza publicznego mogą być uznane za przestępstwo?
4. Na czym polega niedopełnienie obowiązków służbowych?
5. Jakie są przesłanki odpowiedzialności karnej funkcjonariusza publicznego?
6. Kary za nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków w świetle art. 231 k.k. 
7. Procedura postępowania w sprawach z art. 231 k.k.
8. Jak Kancelarii Chmielniak Adwokaci może pomóc w sprawie o przekroczenie uprawnień?

1. Co to jest przestępstwo nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków?

Nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego to istotny problem prawny i etyczny, który może prowadzić do poważnych konsekwencji zarówno dla obywateli, jak i dla funkcjonowania instytucji publicznych. Tego rodzaju czyny mogą skutkować naruszeniem praw jednostek, osłabieniem zaufania społecznego do organów państwowych, a także zwiększeniem ryzyka korupcji i destabilizacją porządku prawnego.

Zgodnie z art. 231 Kodeksu karnego, dobrem chronionym jest prawidłowe, transparentne i niezakłócone funkcjonowanie instytucji państwowych oraz samorządowych, a także ich autorytet i wiarygodność w oczach społeczeństwa. Odpowiedzialność karna funkcjonariusza publicznego pojawia się wówczas, gdy jego działania lub zaniechania prowadzą do naruszenia tych wartości. Może to obejmować zarówno przekroczenie przyznanych mu uprawnień, jak i zaniedbanie obowiązków, które ciążą na nim w związku z pełnioną funkcją. 

Podsumowując, przestępstwo nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków polega na bezprawnym działaniu lub zaniechaniu funkcjonariusza publicznego, które skutkuje szkodą dla interesu publicznego lub prywatnego. Takie zachowanie podlega sankcjom karnym, ponieważ podważa autorytet instytucji państwowych i zagraża prawidłowemu funkcjonowaniu struktur władzy. Szersze omówienie powyższego problemu zostanie przedstawione w dalszej części wpisu. 

2. Kto może odpowiadać jako funkcjonariusz publiczny z art. 231 k.k.?  

Jak zostało wyżej wskazane, przepis ten dotyczy wyłącznie funkcjonariuszy publicznych, a więc takich osób jak poseł, radny, notariusz, komornik, osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, prezydent miasta oraz osoba zajmująca kierownicze stanowisku w instytucjach państwowych. Warto też wskazać, że odpowiedzialność karną za niedopełnienie obowiązków lub nadużycie uprawnień będzie ponosić także osoba niebędąca pracownikiem administracji rządowej lub samorządowej, jeżeli jednak została uprawniona do wydawania decyzji administracyjnych, np. pracownik urzędu skarbowego wydający decyzji z upoważnienia naczelnika jednostki. Więcej na temat funkcjonariuszy publiczny oraz popełnianych najczęściej przez nich przestępstw można przeczytać na Naszej stronie.

Podstawowym czynnikiem, który musi zostać przez sąd rozpoznany w sprawach o przestępstwa urzędnicze jest ustalenie obowiązków i uprawnień funkcjonariuszy publicznych. Źródłem tych uprawnień nie muszą być wyłącznie akty rangi ustawowej, ale także regulaminy, instrukcje, polecenia służbowe (rozkazy) oraz postanowienia zawarte w umowie o pracę. Dość przejrzyście określił to Trybunał Konstytucyjny wskazując, że o sprawowaniu funkcji publicznej decyduje ocena zadań pracownika, polegająca na ustaleniu, czy w ramach powierzonych obowiązków uczestniczy on w realizacji zadań publicznych przypisanych jednostce, w której pracuje.

3. Jakie czyny funkcjonariusza publicznego mogą być uznane za przestępstwo? 

Przed wskazaniem najczęstszych działań lub zaniechań po stronie funkcjonariuszy publicznych, którzy ponoszą odpowiedzialność na gruncie art. 231 k.k. wyjaśnić należy, że przekroczenie uprawnień, inaczej nadużycie uprawnień, oznacza podjęcie działania, do którego nie było się uprawnionym w danej okoliczności, ale formalnie posiada się podstawę prawną lub faktyczną do jego przeprowadzenia. Sytuacja taka znajdzie zastosowanie w przypadku komornika, który może prowadzić egzekucję, ale w konkretnym stanie faktycznym, nie posiadania orzeczenia sądowe stwierdzające, iż dana osoba jest dłużnikiem.

Innym jaskrawym przykładem przekroczenia uprawnień jest wydanie przez pracownika wydziału komunikacyjnego prawa jazdy osobie, która nie zdała egzaminu na prawo jazdy. Do przekroczenia uprawnień dojdzie także wtedy, gdy funkcjonariusz publiczny nie będzie posiadał kompetencji do podjęcia danej czynności, np. urzędnik rozporządzi środkami publicznymi poprzez przyznanie dotacji, która to czynność leży w kompetencji kierownika urzędu. Co więcej, przekroczenie uprawnień będzie miało miejsce, w sytuacji, gdy funkcjonariusz publiczny wykorzysta do celów prywatnych mienie służbowe, tj. samochód służbowy, telefon, laptopa. W takiej sytuacji penalizowane jest przede wszystkim korzystanie z benefitów związanych z pełnioną funkcją, w celach innych niż związanych z zajmowanym stanowiskiem.

Niedopełnienie obowiązków będzie polegało na zaniechaniu podjęcia czynności wymaganych regułami postępowania co doprowadzi do niewypełnienia obowiązku lub jego częściowej realizacji, np. w sytuacji zaniechania przeprowadzanie przez urzędnika kontroli danego podmiotu. Skutkiem niedopełnienia obowiązków, może być także przewlekłość postępowania.

4. Na czym polega niedopełnienie obowiązków służbowych?

Ciekawym przypadkiem ilustrującym niedopełnienie obowiązków jest sprawa wójta, który będąc zobowiązany na podstawie przepisów ustawy o samorządzie gminnym do wykonywania uchwał rady gminy, mając świadomość, że podjęto uchwałę obniżającą jego wynagrodzenie, nie zastosował się do niej i wciąż pobierał wyższe wynagrodzenie, czym doprowadził do nienależnego wydatkowania środków publicznych z budżetu gminy, skutkującego działaniem na szkodę interesu publicznego.

Podać można także sprawę notariusza, który nie dopełnił ciążących na nim obowiązków wynikających z ustawy Prawo o notariacie podczas czynności notarialnych tj. sporządzenia aktu notarialnego, podczas gdy strona czynności notarialnej, w jego obecności, podnosiła znamienne okoliczności, które on zbagatelizował, tym samym zaakceptował podpisanie umów sprzecznych z wolą jednej ze stron. Finałem tej sprawy było skazanie na prawie dwa lata pozbawienia, wysoka grzywna oraz zakaz wykonywania zawodu na okres 4 lata.

Innym przykładem może być wyrok w którym skazano osobę piastującą funkcję dyrektora w Urzędzie Wojewódzkim wraz z innymi funkcyjnymi osobami w tym urzędzie, m.in. za niedopełnienie obowiązku w związku z publicznym przetargiem na dostawę i wdrożenie systemu informatycznego wspomagającego działanie organu administracyjnego, poprzez wejście w porozumienie z jednym z oferentów systemu informatycznego, oraz członkami komisji przetargowej, a następnie udostępnienie oferentowi systemu, w okresie pomiędzy złożeniem ofert a ich oficjalnym otwarciem, oferty konkurencji.

Kolejnym przykładem niedopełnienia ciążących obowiązków jest sprawa kierownika referatu planowania w pewnej gminie, który został skazany za to, że sporządził kosztorys inwestycyjny w sposób nieodpowiedzialny i nierzetelny poprzez dowolne określnie wartości nakładów robocizny i sprzętu czym spowodował, że kosztorys nie był w rzeczywistości przygotowany w oparciu o obowiązujące Katalogi Nakładów Rzeczowych, czy działał na szkodę interesu publicznego. Kierownik ostatecznie został skazany na jeden rok pozbawienia wolności, grzywnę oraz zakaz zajmowania stanowisk kierowniczych na okres dwóch lat.

5. Jakie są przesłanki odpowiedzialności karnej funkcjonariusza publicznego?

Co do zasady przestępstwa wymienione w art. 231 k.k. można popełnić umyślne. Oznacza to, że sprawca takiego czynu musi mieć świadomość, że jego zachowanie narusza uprawnienia lub stanowi niewypełnienie obowiązków i że przez to działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Świadomość sprawcy może się łączyć z chęcią działania na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, a nawet spowodowania takiej szkody, albo z godzeniem się na działanie na szkodę lub spowodowanie szkody. Nie ulega wątpliwości, że w stosunku do omawianego przestępstwa do przypisania odpowiedzialności karnej konieczne jest także ustalenie konkretnego interesu publicznego lub prywatnego, który został narażony na niebezpieczeństwo, oraz związku przyczynowego pomiędzy przekroczeniem uprawnień lub niedopełnieniem obowiązków a narażeniem na niebezpieczeństwo tego interesu.  

Interes publiczny należy interpretować jako interes ogółu obywateli, władz i urzędów państwowych i samorządowych, oraz interes zbiorowy państwa, samorządu, lub mówiąc ogólniej, życia społecznego. Co się tyczy interesu prywatnego, chodzi tu o interes poszczególnej jednostki.

Reasumując, funkcjonariusz publiczny musi obejmować swoją świadomością fakt przysługiwania mu kompetencji oraz jej zakresu i wynikające z niej obowiązku i uprawnienia, oraz wreszcie fakt działania na szkodę interesu prywatnego przez przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków. 

6. Kary za nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków w świetle art. 231 k.k.

Podstawową sankcją, za naruszenie art. 231 k.k. jest grożąca kara pozbawienia wolności do 3 lat, a w przypadku uzyskania korzyści majątkowej lub osobistej z tytułu niedopełnienia obowiązku kara do 10 lat pozbawienia wolności. Warto zauważyć, iż prawomocne skazanie za popełnienie przestępstwa może być także przeszkodą do wykonywania określonego zawodu lub piastowania funkcji publicznej. Dodatkowo, sąd może orzec środek karny w postaci zakazu zajmowania wszelkich stanowisk na okres od roku do 15 lat. Dlatego tak ważne jest podjęcie skutecznych działań, które mogą uchronić od skazania z tytułu odpowiedzialności karnej funkcjonariuszy publicznych.

W polskiej judykaturze można znaleźć wiele wyroków, w których sądy rygorystycznie podchodziły do spraw funkcjonariuszy publicznych, którzy nie dopełniali swoich obowiązków, część z nich została podana powyżej. Wspomnieć można o wyroku wydanym przeciwko włodarzowi gminy, który nie dopełnił ciążących na nim obowiązków i za co sąd wymierzył mu karę roku pozbawienia wolności, grzywnę oraz zakaz zajmowania wszelkich stanowisk w organach i instytucjach państwowych oraz samorządowych na okres 3 lat.

7. Procedura postępowania w sprawach z art. 231 k.k.

Nie ulega wątpliwości, że najlepszą ochroną przed ewentualnym postawieniem zarzutu z art. 231 k.k. jest przede wszystkim profesjonalizm przy wykonywaniu czynność, przejawiający się starannością, poszerzaniem wiedzy, ale także intuicja i doświadczenie funkcjonariusza publicznego, w szczególności, jeżeli wykonuje działalność na granicy interesu publicznego oraz prywatnego.  

Niemniej, czasami pomimo zachowania odpowiednich procedur, można zostać oskarżonym o popełnienie przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków. Należy pamiętać, aby w takiej sytuacji skorzystać z pomocy adwokata, którzy zapewni wsparcie i wiedzę potrzebną do obrony. Trzeba przyznać, że często stosowanym dolegliwym środkiem przez organy ścigania w takich sprawach jest tymczasowe aresztowanie. Prokuratura często tłumaczy wniosek o areszt obawą, że funkcjonariusz publiczny wykorzysta swoją pozycję i wpływy do bezprawnego wpłynięcia na świadków lub na szeroko rozumiane postępowanie.

Istotnym w takich sprawach jest także pozyskanie i zabezpieczenie odpowiednich dowodów. Mogą nimi być np. polecenie wydane przez przełożonych, które nakazywał podjęcie pewnych działań lub dokumenty, które mogły wskazywały na brak intencji po naszej stronie do popełnienia przestępstwa, np. opinia prawna, z której wynika, że dane działanie, które podejmiemy jest zgodne z prawem. Koniecznym będzie także przesłuchanie świadków. Najczęściej będą to nasi współpracownicy, którzy będą mieć największą wiedzę co do naszej świadomości. Nie jednokrotne pozwolą oni także wyjaśnić w jaki sposób postrzegać naruszone przez nas kompetencji lub obowiązki, których nie dopełniliśmy. 

8. Jak Kancelarii Chmielniak Adwokaci może pomóc w sprawie o przekroczenie uprawnień? 

Pomoc, jaką mogą Państwo uzyskać w kwestii przestępstw funkcjonariuszy publicznych, obejmuje zarówno wsparcie w zakresie wprowadzania zasad właściwego postępowania w organizacji, jak i pomoc w sytuacjach, podejrzenia popełnienia przestępstwa urzędniczego.

Pomoc prawników przejawia się w formułowaniu wewnętrznych regulaminów oraz prowadzeniu szkoleń, a także wskazaniu słabych punków w organizacji, które stanowią ryzyka skutkujące w przyszłości odpowiedzialnością karną.  Za ryzyka te należy przede wszystkim uznać braki w wewnętrznych regulacjach lub ich niedostosowanie do aktualnego stanu prawnego oraz, co się tyczy zazwyczaj urzędów szczebla samorządowego lub państwowego, błędne stosowanie przepisów lub ich interpretacji pomimo jasnych komunikatów organów nad nimi nadrzędnych lub jednolitego orzecznictwa sądowego.

Jednocześnie wyspecjalizowany zespół adwokatów, zapewni profesjonalną pomoc w sytuacji podejrzenia przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków, a w dalszym etapie reprezentację przed organami ścigania i sądem.