Blog

Oszustwo (art 286 § 1 k.k.) - co mówi kodeks karny o oszustwie? Najważniejsze informacje

Oszustwo jest jednym z najczęściej spotykanych przestępstw gospodarczych. Stwierdzenie jego popełnienia nie zawsze jest jednak oczywiste. W dzisiejszych czasach oszustwo może przybierać rożne formy, dodatkowo wciąż pojawiają się nowe sposoby jego popełnienia. W praktyce oznacza to, że jako oszustwo można tak naprawdę zakwalifikować szereg różnych sytuacji oraz działań. Jednak, aby było możliwe pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności, muszą zostać spełnione określone warunki. Poniżej zostaną przedstawione odpowiedzi na najważniejsze pytania, które mogą się pojawić w związku z tym zagadnieniem.

Spis treści:

Oszustwo (art. 286 k.k.) - jak definiuje je kodeks karny?
Jakie czyny są uznawane za oszustwo w świetle k.k.?
Przykłady oszustw penalizowanych przez kodeks karny
Kary za popełnienie oszustwa - jakie konsekwencje prawne grożą oszustowi?
Czy każde oszustwo jest karane tak samo? Różnice w skali przestępstwa
Czy ofiara oszustwa ma prawo do odszkodowania?
Oszustwo w kodeksie karnym – podsumowanie

1. Oszustwo (art. 286 k.k.) - jak definiuje je kodeks karny?

Zgodnie z art. 286 § 1 k.k., odpowiedzialności karnej za przestępstwo oszustwa podlega ten, kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania.

Przyjęta w kodeksie karnym definicja oszustwa jest stosunkowo szeroka. Dlatego, aby lepiej zrozumieć istotę tego przestępstwa, należy przyjrzeć się jego elementom składowym, tworzącym tzw. znamiona typu czynu zabronionego.

Cel działania sprawcy (art. 286 k.k.)

Dla przypisania odpowiedzialności za przestępstwo oszustwa konieczne jest wykazanie, że sprawca działał w określonym celu. Tym celem jest osiągnięcie korzyści majątkowej. Znamiennym jest, że zamiar popełnienia oszustwa musi towarzyszyć sprawcy w momencie podejmowania przestępnego zachowania.
Z oczywistych względów wykluczone jest nieumyślne popełnienie przestępstwa oszustwa. Co więcej, aby pociągnąć sprawcę do odpowiedzialności nie jest wystarczający tzw. zamiar wynikowy – tj. ustalenie, że sprawca wprawdzie nie chciał, ale „godził się” na popełnienie przestępstwa (wyr. SN z 19 lipca 2007 r., sygn. akt V KK 384/06).

Tytułem przykładu, brak spłaty pożyczki w terminie może stanowić przestępstwo oszustwa, ale tylko wówczas, gdy sprawca już w momencie zaciągnięcia zobowiązania nie miał zamiaru się z niego wywiązać. Podkreślić w tym miejscu trzeba, że nie każde niewykonanie zobowiązania będzie mogło pociągać za sobą odpowiedzialność karną. Kluczowym pozostaje ocena okoliczności konkretnego przypadku, przyczyn niedotrzymania umowy lub terminu. W szczególności zaś należy dokonać analizy stanu na moment zaciągnięcia zobowiązania.

Czynność sprawcza (art. 286 k.k.)

O popełnieniu przestępstwa można mówić jednie wtedy, gdy działanie sprawcy sprowadza się do podjęcia określonego zachowania, spośród trzech alternatywnie wskazanych, takich jak:

wprowadzenie w błąd,
wyzyskanie błędu pokrzywdzonego,
wyzyskanie niezdolności pokrzywdzonego do należytego pojmowania przedsiębranego działania.

Najczęściej występującym w praktyce zachowaniem sprawczym przy przestępstwie oszustwa jest wprowadzenie pokrzywdzonego w błąd. Takie działanie sprowadza się do na wywołania u pokrzywdzonego fałszywego wyobrażenia o rzeczywistości. Przez błąd należy zatem rozumieć niezgodność pomiędzy obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości pokrzywdzonego. Istotnym elementem jest dobrowolność działania pokrzywdzonego, który podejmuje określoną decyzję dotyczącą mienia w sposób świadomy i zgodny ze swoją wolą. Brak jest w tym przypadku elementu przymusu, charakterystycznego np. dla rozboju lub kradzieży. Pokrzywdzony nie ma jednak świadomości, że dokonuje rozporządzenia, które jest dla niego niekorzystne. Nie zdaje sobie sprawy z tego, jakie skutki prawne czy ekonomiczne mogą z tej czynności wynikać – działa więc pod wpływem błędu.

Wprowadzenie w błąd możliwe jest przy wykorzystaniu różnych sposób i metod, które mają na celu doprowadzenie do powstania owej rozbieżności. Brak jest w tym zakresie ograniczeń. Zachowanie sprawcy może przyjmować zarówno postać konkretnego działania, jak również zaniechania np. zatajenie określonych faktów. Należy pamiętać, że błąd może dotyczyć wielu elementów rzeczywistości – osoby, rzeczy lub zjawiska albo zdarzenia, mającego znaczenie dla podjęcia decyzji
o rozporządzeniu mieniem (wyr. SN z 2.12.2002 r., IV KKN 135/00). Ważne jest jednak, aby był on istotny. Innymi słowy, musi dotyczyć okoliczności, które mogą mieć wpływ na podjęcie przez pokrzywdzonego decyzji o niekorzystnym rozporządzeniu mieniem. Oznacza to, że gdyby pokrzywdzony miał świadomość wszystkich istotnych okoliczności sprawy, mógłby podjąć inną decyzję.

Wyzyskanie błędu sprowadza się z kolei do sytuacji, gdy przed podjęciem przez sprawcę określonego zachowania, osoba rozporządzająca mieniem miała już fałszywe wyobrażenie o rzeczywistości. Przy czym owo niewłaściwe wyobrażenie powstało bez udziału sprawcy. Należy pamiętać, że w odróżnieniu od czynności sprawczej polegającej na wprowadzeniu w błąd, wyzyskanie błędu opierać się może wyłącznie na zaniechaniu. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, wyzyskanie błędu polega na wykorzystaniu przez sprawcę już istniejących, niezgodnych z rzeczywistością opinii lub wyobrażeń osoby rozporządzającej mieniem (wyr. SN z 27.10.1986 r., II KR 134/86).

Trzecia z alternatywnie wskazanych czynności sprawczych polega na wyzyskaniu niezdolności pokrzywdzonego do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Chodzi o sytuację, gdy sprawca doprowadza w jakikolwiek sposób do niekorzystnego rozporządzenia mieniem osobę, która nie posiada zdolności do prawidłowej oceny podejmowanych działań. Taka niezdolność może wynikać z różnych przyczyn – młodego wieku, upośledzenia umysłowego, braku odpowiedniego stopnia rozwoju psychicznego, nadużywania alkoholu lub innych używek. Niezdolność do należytego pojmowania przedsiębranego działania może mieć również charakter chwilowy. Dla przypisania odpowiedzialności za przestępstwo oszustwa istotne pozostaje, aby ta niezdolność występowała w chwili, gdy sprawca dopuścił się jej wyzyskania, tj. wykorzystał ten moment.

Skutek (art. 286 k.k.)

Oszustwo jest przestępstwem skutkowym. Jego skutkiem jest niekorzystne rozporządzenie mieniem własnym lub cudzym. Należy przez to rozumieć wywołanie niekorzystnej dla pokrzywdzonego decyzji rozporządzającej w odniesieniu do jego mienia. Pojęcie rozporządzenia należy rozumieć szeroko. Mogą to być wszelkie czynności prowadzące do zmiany stanu majątkowego osoby rozporządzającej,
w formach dopuszczalnych przez przepisy prawa. Pamiętać należy, że nie chodzi jedynie o dyspozycje o skutkach rzeczowych, ale również te o skutkach obligacyjnych.

Aby możliwe było przypisanie sprawcy odpowiedzialności za przestępstwo oszustwa, skutek w postaci rozporządzenia mieniem musi stanowić dla pokrzywdzonego zmianę niekorzystną. Nie powinno być jednak utożsamiane z wyrządzeniem szkody. Jest to bowiem pojęcie szersze, z którym należy wiązać ogólne pogorszenie sytuacji majątkowej pokrzywdzonego. Może się m.in. sprowadzać do zmniejszenia szans na zaspokojenie jego roszczeń w przyszłości lub do zwiększenia ryzyka po stronie pokrzywdzonego (wyr. SA we Wrocławiu z 12.11.2013 r., II AKa 327/13). W praktyce może polegać np. na niekorzystnym zabezpieczeniu lub przesunięciu terminów spłaty długu.

Kryteria ustalania niekorzystnego charakteru rozporządzenia mieniem każdorazowo powinny uwzględniać jako punkt odniesienia sytuację finansową pokrzywdzonego. Oznacza to, że ocena, czy doszło do niekorzystnego rozporządzenia mieniem, dokonywana jest przez pryzmat subiektywnych interesów podmiotu dokonującego określonego rozporządzenia. Kluczowym będzie porównanie sytuacji pokrzywdzonego istniejącej bezpośrednio przed dokonaniem rozporządzenia oraz po dokonaniu tej czynności oraz ocena, czy doszło do jej ogólnego pogorszenia. Ocena, czy doszło w tym zakresie do niekorzystnej zmiany powinna być z kolei dokonywana na podstawie kryteriów obiektywnych (wyrok SN z 30.08.2000 r., V KKN 267/00).

2. Jakie czyny są uznawane za oszustwo w świetle k.k.?

Przestępstwo oszustwa może być popełnione przy wykorzystaniu różnych sposobów i metod, pozwalających na wprowadzenie innej osoby w błąd. Przepisy nie zawierają w tym zakresie żadnych ograniczeń. Pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności karnej nie jest warunkowane podejmowaniem jakichkolwiek szczególnych czynności o charakterze podstępnym. Dla uznania, że mamy do czynienia z wprowadzeniem w błąd, wystarczające jest każde, jakiekolwiek działanie, które może doprowadzić do powstania błędnego wyobrażenia o rzeczywistości u osoby rozporządzającej mieniem (por. postanowienie SN z 26.06.2003 r., V KK 324/02).

Wprowadzenie w błąd często przyjmuje postać określonego działania sprawcy. Może polegać na złożeniu nieprawdziwego oświadczenia, przedłożeniu sfałszowanych dokumentów lub chociażby posługiwaniu się niejasnymi sformułowaniami. Przedmiotem takich działań mogą być rozmaite informacje lub dane, m.in. dotyczące stanu majątkowego, możliwości finansowych, cech oferowanego towaru oraz wiele innych. Należy jednak pamiętać, że wprowadzenie w błąd może równie dobrze polegać na przemilczeniu określonych faktów lub zaniechaniu poinformowania o rzeczywistym stanie rzeczy, np. zatajenie przed kupującym wad towaru, które w sposób istotny wpływają na obniżenie jego wartości.

Wprowadzenie kogoś w błąd może również przybierać różne formy. Może bowiem nastąpić ustnie, pisemnie, gestem lub nawet w sposób dorozumiany. Zgodnie z tym ostatnim sposobem, pokrzywdzony ma samodzielnie wyprowadzić z danych okoliczności błędne wnioski, np. sprawca swoim zachowaniem stwarza wrażenie, że posiada uprawnienia do reprezentowania danego podmiotu.

W praktyce często pojawia się pytanie, czy niewykonanie zobowiązania może zostać uznane za oszustwo i tym samym wiązać się z pociągnięciem jednej ze stron umowy do odpowiedzialności karnej. Kluczowym kryterium rozgraniczającym oszustwo od niewywiązania się ze zobowiązania o charakterze cywilnoprawnym jest wykazanie zamiaru sprawcy na moment zaciągnięcia zobowiązania. O oszustwie można mówić w przypadku, gdy sprawca dążył do uzyskania korzyści majątkowej przez wprowadzenie w błąd lub wyzyskanie błędu co do okoliczności mających znaczenie dla zawarcia umowy, mając świadomość, że gdyby druga strona umowy znała rzeczywisty stan, nie zawarłaby umowy lub nie zawarłaby umowy na tych warunkach, na jakich została zawarta (wyrok SN z 6.11.2003 r., II KK 9/03).

Przykładowo zamiar oszustwa można przypisać kontrahentowi, którego działanie polega na złożeniu zamówienia na dostawę towaru z odroczonym terminem płatności, określonym w fakturze, przy czym już w momencie złożenia zamówienia nie ma on zamiaru dotrzymania terminu zapłaty. Podobnie na taki zamiar może wskazywać wystawienie przez sprawcę czeku lub weksla bez pokrycia, jeżeli takie działanie ma na celu przekonanie pokrzywdzonego do zawarcia umowy pożyczki. Należy pamiętać, że każdorazowo decydujące znaczenie będą miały okoliczności konkretnego przypadku.

3. Przykłady oszustw penalizowanych przez kodeks karny

Poza oszustwem w jego klasycznym ujęciu, kodeks karny przewiduje również odrębne rodzaje oszustw, m.in.:

Oszustwo pokradzieżowe (art. 286 § 2 k.k.)

Potocznie zwane wymuszeniem okupu. Specyficzne zachowanie sprawcy polega na żądaniu korzyści majątkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy. Dla popełnienia przestępstwa kluczowym jest sformułowanie żądania – oszustwo uznaje się dokonane w momencie jego złożenia. Warto wspomnieć, że nie ma przy tym znaczenia, czy sprawca uzyskał korzyść lub, czy rzeczywiście nastąpił zwrot rzeczy.

Oszustwo komputerowe (art. 287 k.k.)

Wraz z postępem technologicznym oszustwa komputerowe stają się coraz powszechniejsze a ich liczba stale rośnie. Każdy z nas może być narażony na oszustwo internetowe lub ataki hackerskie, które stają się poważnym problemem. Istotą tego przestępstwa jest szeroko rozumiana ingerencja w dane informatyczne. Zgodnie z art. 287 § 2 k.k. działanie sprawcy polega na wpływaniu bez upoważnienia na automatyczne gromadzenie, przetwarzanie lub przekazywanie danych informatycznych albo na zmianie, usunięciu zapisu danych informatycznych bądź na wprowadzeniu nowych. Pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności jest możliwe jedynie wtedy, gdy działa on w określonym celu, jakim jest osiągnięcie korzyści majątkowej lub wyrządzenie innej osobie szkody.

Oszustwo podatkowe (art. 56 k.k.s.)

Istotą oszustwa z art. 56 k.k.s. jest wprowadzenie organu podatkowego w błąd poprzez podanie nieprawdy lub zatajenie prawdy co do wielkości podstawy opodatkowania, co naraża podatek na uszczuplenie. Przez podanie nieprawdy należy rozumieć świadome przedstawienie organowi podatkowemu okoliczności niezgodnych ze stanem rzeczywistym. Zatajeniem prawdy będzie z kolei nieujawnienie, czyli przemilczenie we wskazanych dokumentach określonych informacji, o których organ powinien wiedzieć. Przestępstwo oszustwa podatkowego może zostać popełnione wyłącznie umyślnie. Sprawca musi mieć świadomość, że w deklaracji podatkowej podaje nieprawdziwe lub nierzetelne dane.

Oszustwo finansowe (art. 297 § 1 k.k.)

Zwane również oszustwem kredytowym, sprowadza się w istocie do wyłudzenia określonego rodzaju instrumentu finansowego. Często spotykanym w praktyce jest wyłudzenie kredytu. Zgodnie z przepisem art. 297 § 1 k.k. działanie sprawcy może przybierać różne formy i polegać na przedkładaniu dokumentów: podrobionych, przerobionych, poświadczających nieprawdę, nierzetelnych albo nierzetelnego, pisemnego oświadczenia dotyczące okoliczności o istotnym znaczeniu dla uzyskania wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego lub zamówienia. Dla pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności ustawa wymaga działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, tj. uzyskania od danej instytucji kredytu, pożyczki, dotacji lub innego instrumentu finansowego. Nie ma przy tym znaczenia, czy sprawca chce uzyskać korzyść dla siebie, czy też dla innej osoby. Co istotne, dla przypisania sprawcy odpowiedzialności za przestępstwo oszustwa finansowego wystarczające jest przedłożenie jednego dokumentu, o którym mowa w art. 297 § 1 k.k.

4. Kary za popełnienie oszustwa - jakie konsekwencje prawne grożą oszustowi?

Przestępstwo oszustwa jest stosunkowo surowo karane. Za popełnienie oszustwa w typie podstawowym - przy spełnieniu wszystkich wskazanych w przepisie art. 286 § 1 k.k. przesłanek - grozi kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.

Obok kary pozbawienia wolności sąd może wymierzyć również grzywnę, z uwagi na fakt działania sprawcy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Należy również pamiętać, że w przypadku, gdy sprawca osiągnął korzyść majątkową na skutek oszustwa, sąd orzeknie o przepadku tej korzyści.

5. Czy każde oszustwo jest karane tak samo? Różnice w skali przestępstwa

Nie każde przestępstwo oszustwa będzie zagrożone taką samą karą. Ustawodawca uwzględniając specyfikę przestępstw przeciwko mieniu, obok zasad odpowiedzialności za podstawowe typy przestępstw przewiduje szczególne podstawy łagodniejszego lub surowszego wymiaru kary.

Przepis art. 286 § 3 k.k. przewiduje łagodniejszy wymiar kary, przyjmując tzw. wypadek mniejszej wagi. Wypadek mniejszej wagi zagrożony jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat.

Jego istota sprowadza się do szczególnej charakterystyki zachowania sprawcy, która sprawia, że taki czyn stanowi przestępstwo zasługujące na łagodniejsze potraktowanie. Kodeks karny wprawdzie nie zawiera definicji tego wypadku mniejszej wagi, jednak sądy wielokrotnie wypowiadały się w tym zakresie. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, wypadek mniejszej wagi zachodzi wówczas, gdy znamiona przestępstwa cechuje niewysoka szkodliwość społeczna, zaś jego sprawca nie jest na tyle niebezpieczny dla społeczeństwa, aby zastosować w stosunku do niego zwykłą karę przewidzianą za popełnione przestępstwo (Postanowienie SN z 30.10.2015 r., IV KK 235/15).

W kodeksie karnym został przewidziany również typ kwalifikowany przestępstwa oszustwa. Zgodnie z art. 294 § 1 k.k., jeżeli oszustwa dopuszczono się w stosunku do mienia znacznej wartości lub dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat. Zgodnie z art. 115 § 5 k.k. mieniem znacznej wartości jest mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200.000,00 zł

6. Czy ofiara oszustwa ma prawo do odszkodowania?

Z punktu widzenia pokrzywdzonego, zazwyczaj najważniejsze znaczenie będzie miało odzyskanie środków utraconych na skutek oszustwa. Oczywiście pokrzywdzony ma prawo dochodzić odszkodowania w procesie karnym. O ile sąd może orzec obowiązek naprawienia szkody z własnej inicjatywy, tak kluczowe będzie złożenie w tym zakresie wniosku przez pokrzywdzonego. Zgodnie bowiem z art. 46 § 1 k.k. sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej – orzeka, obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w całości albo części.

7. Oszustwo w kodeksie karnym – podsumowanie

Przestępstwo oszustwa jest jednym z najpowszechniejszych przestępstw. Nie oznacza to jednak, że postępowania w tego typu sprawach nie są skomplikowane. Na skalę przestępstwa oszustwa wpływa jego stosunkowo szerokie ujęcie w polskim kodeksie karnym. Okoliczność tego rodzaju powoduje, że tak naprawdę szereg różnych zachowań można zakwalifikować, jako oszustwo. Postępowanie dowodowe niejednokrotnie ma złożony charakter. W przypadku postawienia zarzutu przestępstwa oszustwa, kluczowym jest jak najszybsze skorzystanie z pomocy doświadczonego adwokata. Pierwszym krokiem jest ustalenie strategii obrony oraz dalszego postępowania, przy uwzględnieniu wszystkich istotnych okoliczności danego przypadku. Należy pamiętać, że niezwłocznie podjęta oraz skuteczna obrona może pozwolić na uniknięcie odpowiedzialności karnej lub wpłynąć na jej znaczne ograniczenie. Każda sprawa wymaga indywidualnego podejścia, dlatego nieoceniona w tym zakresie będzie pomoc profesjonalisty.

Kancelaria Chmielniak Adwokaci posiada wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu spraw z zakresu prawa karnego gospodarczego. Znaczna część tych spraw dotyczy przestępstwa oszustwa. Członkowie naszego zespołu są specjalistami w tej dziedzinie, z powodzeniem broniąc klientów przed zarzutami w sprawach o oszustwa. Jeżeli znaleźli się Państwo w podobnej sytuacji, zapraszamy do kontaktu.