Tymczasowe aresztowanie (areszt). Jakie są Twoje prawa? [PORADNIK]

Tymczasowe aresztowanie jest jednym z najczęściej stosowanych środków zapobiegawczych, zaraz po dozorze policji i zakazie opuszczania kraju. W teorii powinien być stosowany 
w ostateczności, gdy wszelkie inne środki okażą się niewystarczające. Praktyka jednak pokazuje, że dzieje się zupełnie inaczej. Sądy nagminnie sięgają po instytucję tymczasowego aresztowania a jego nadużywanie staje się wręcz problemem systemowym. Dlatego warto wiedzieć, jakie prawa przysługują aresztowanemu i jak się zachować, gdy taka sytuacja spotka kogoś z naszych bliskich. Należy pamiętać, że czas jest kluczowy a każdy krok może rzutować nie tylko na decyzję o tymczasowym aresztowaniu, ale również na całe późniejsze postępowanie. 

Spis treści:

1. Tymczasowe aresztowanie - definicja i podstawy prawne
2. Jakie mogą być przesłanki zastosowania aresztu tymczasowego? 
   1. Decyzja o aresztowaniu a zagrożenie surową karą
   2. Aresztowanie a groźba matactwa 
3. Jak wygląda procedura tymczasowego aresztowania?
4. Ile maksymalnie może trwać tymczasowe aresztowanie? 
5. Poręczenie majątkowe jako alternatywa dla aresztowania
6. Warunkowe tymczasowe aresztowanie 
7. Możliwość zastosowania nadzoru elektronicznego zamiast aresztowania
8. Prawo do kontaktu z obrońcą i rodziną podczas tymczasowego aresztowania
9. Widzenie z osobą tymczasowo aresztowaną
10. Opieka medyczna w tymczasowym areszcie
11. Zwolnienie z aresztu tymczasowego
12. Kiedy nie można zastosować tymczasowego aresztowania? 
13. Odwołanie od decyzji o aresztowaniu
14. Możliwość ubiegania się o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne aresztowanie
15. Pomoc prawna przy aresztowaniu

1. Tymczasowe aresztowanie - definicja i podstawy prawne

Tymczasowe aresztowanie jest jednym ze środków zapobiegawczych w procesie karnym, którego celem jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Polega na tymczasowym pozbawieniu wolności podejrzanego (oskarżonego) poprzez umieszczenie w areszcie śledczym. Tymczasowe aresztowanie stanowiąc najsurowszy z przewidzianych przez ustawodawcę środków, powinien być stosowany w ostateczności, tj., gdy środki wolnościowe okażą się niewystarczające. Postawy zastosowania tymczasowego aresztowania i pozostałych środków zapobiegawczych są takie same, tym samym stopień nasilenia określonych obaw oraz potrzeba realnego zabezpieczenia toku postępowania będą determinować wybór odpowiedniego środka. 

Zastosowanie tymczasowego aresztowania zależy od zaistnienia przesłanki ogólnej wyrażonej w art. 249 § 1 k.p.k. oraz wystąpienia chociażby jednej z przesłanek szczególnych określonych w art. 258 § 1-3 k.p.k. Powyższe podstawy tymczasowego aresztowania muszą wystąpić łącznie. 

2. Jakie mogą być przesłanki zastosowania aresztu tymczasowego?

Żeby można było zastosować jakikolwiek środek zapobiegawczy przede wszystkim musi zaistnieć podstawa dowodowa (przesłanka ogólna). Oznacza to, że zastosowanie tymczasowego aresztowania jest możliwe tylko wtedy, gdy zebrane w sprawie dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że podejrzany (oskarżony) popełnił przestępstwo (art. 249 § 1 k.p.k.). 

Sama podstawa dowodowa nie jest jednak wystarczająca. Tymczasowe aresztowanie i pozostałe środki zapobiegawcze można stosować, jeżeli dodatkowo wystąpi jedna z poniższych przesłanek (przesłanki szczególne):

1. uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu;
2. uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne;
3. wyjątkowo, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził;
4. oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata.

2.1. Decyzja o aresztowaniu a zagrożenie surową karą

Liczne wątpliwości budzi stosowanie tymczasowego aresztowania wyłącznie w oparciu o przesłankę grożącej podejrzanemu (oskarżonemu) surowej kary. O jej wystąpieniu można mówić w dwóch sytuacjach. Po pierwsze, gdy sprawcy zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat. Po drugie, w razie wymierzenia przez sąd pierwszej instancji nieprawomocnym wyrokiem kary pozbawienia wolności nie niższej niż 3 lata. 

W orzecznictwie zasadniczo przyjmuje się, że sama surowość grożącej podejrzanemu (oskarżonemu) kary jako czynnik zwiększający prawdopodobieństwo podjęcia działań utrudniających postępowanie, stanowi samodzielną przesłankę tymczasowego aresztowania. Warto jednak pamiętać, że każdorazowo wymaga się ustalenia, czy w realiach konkretnej sprawy rzeczywiście zachodzi duże prawdopodobieństwo wymierzenia surowej kary. Chodzi zatem o karę, która realnie może zostać wymierzona, nie zaś o samo ustawowe zagrożenie.  

2.2. Aresztowanie a groźba matactwa 

Tym­cza­so­we aresz­to­wa­nie i po­zo­sta­łe środ­ki za­po­bie­gaw­cze moż­na sto­so­wać, gdy za­cho­dzi uza­sad­nio­na oba­wa, że podejrzany (oskar­żo­ny) bę­dzie na­kła­niał do skła­da­nia fał­szy­wych ze­znań lub wy­ja­śnień al­bo w in­ny bez­praw­ny spo­sób utrud­niał po­stę­po­wa­nie kar­ne (art. 258 § 1 pkt 2 k.p.k.). 

Chodzi zatem o obawę matactwa. W praktyce sądy niezwykle często powołują się na to ryzyko,
stosując tymczasowe aresztowanie. Niestety nie są odosobnione przypadki, gdy sądy opierają się na tej przesłance, pomimo iż podejrzany (oskarżony) obiektywnie nie ma nawet możliwości bezprawnego wpływu na tok postępowania lub taka możliwość jest istotnie ograniczona, a co za tym idzie ryzyko matactwa jest znikome. 

Tymczasem taka obawa musi być realna oraz konkretna, wynikająca ze zgromadzonego materiału dowodowego. Co więcej, w sprawach, które w głównej mierze opierają się na dowodach z dokumentów, powoływanie się przez prokuratora lub sąd na przesłankę matactwa może okazać się chybione. Podejrzany (oskarżony) często nie ma możliwości ingerencji w tak zgromadzony materiał dowodowy, który zazwyczaj jest już zabezpieczony od początkowego etapu postępowania. Taka sytuacja dotyczy w szczególności spraw o przestępstwa karne skarbowe lub karne gospodarcze. 

3. Jak wygląda procedura tymczasowego aresztowania?

Tymczasowe aresztowanie w praktyce najczęściej jest poprzedzone zatrzymaniem. Zatrzymanie może trwać do 48 godzin. Po upływie tego czasu zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, chyba że zostanie on przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Jeżeli prokurator wystąpi z takim wnioskiem, zatrzymanie ulega przedłużeniu o kolejne 24 godziny. Jest to czas na podjęcie przez sąd decyzji w przedmiocie aresztu. Łączny czas zatrzymania nie może zatem przekroczyć 72 godzin. 

Decyzję o zastosowaniu tymczasowego aresztowania może podjąć wyłącznie sąd w drodze postanowienia. W postępowaniu przygotowawczym sąd orzeka na wniosek prokuratora.

Tymczasowe aresztowanie może być zastosowanie wyłącznie względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Sąd orzeka o tymczasowym aresztowaniu na posiedzeniu, po uprzednim przesłuchaniu podejrzanego (oskarżonego). Sąd może odstąpić od przesłuchania, gdy z obiektywnych przyczyn nie jest ono możliwe, np. sprawca ukrywa się lub nie jest obecny w kraju. W takiej sytuacji sąd stosuje tymczasowe aresztowanie a następnie zarządza poszukiwanie listem gończym. 

4. Ile maksymalnie może trwać tymczasowe aresztowanie? 

W razie orzeczenia przez sąd kary pozbawienia wolności, tymczasowe aresztowanie może być stosowane aż do chwili rozpoczęcia wykonania kary (art. 250 § 4 k.p.k.).

Sąd, stosując tymczasowe aresztowanie, oznacza jego termin na okres nie dłuższy niż 3 miesiące, który to czas liczy się od dnia zatrzymania. 

Po upływie 3 miesięcy, można w dalszym ciągu stosować tymczasowe aresztowanie, gdy nadal istnieją przesłanki i nie udało się zakończyć postępowania. W takim przypadku wniosek o przedłużenie tymczasowego aresztowania musi być zgłoszony nie później niż 14 dni przed upływem dotychczas określonego terminu stosowania tego środka.

Gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy, nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego, na wniosek prokuratora, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na dalszy okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy. 

Co ważne, łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania, do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat.

Ponad wskazane okresy, przedłużenia tymczasowego aresztowania może dokonać w szczególnych wypadkach sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.

Okres przebywania w areszcie jest podejrzanemu (oskarżonemu) zaliczany na poczet przyszłej kary. Innymi słowy, kara ulega skróceniu o czas przebywania w areszcie.

5. Poręczenie majątkowe jako alternatywa dla aresztowania

Poręczenie majątkowe podobnie jak tymczasowe aresztowanie stanowi środek zapobiegawczy, mający na celu zapewnienie prawidłowego toku postępowania. W przeciwieństwie do tymczasowego aresztowania jest jednak środkiem nie izolacyjnym, tym samym stopień jego ingerencji w życie osoby, której dotyczy jest znacznie mniejszy. 

Organ prowadzący postępowanie, powinien w pierwszej kolejności rozważyć zastosowanie środka wolnościowego. Tymczasowe aresztowanie jest bowiem środkiem ultima ratio, do którego należy sięgać w ostateczności. 

Sąd lub prokurator prowadzący postępowanie przygotowawcze, każdorazowo określa sposób, wysokość oraz termin wniesienia poręczenia majątkowego. Kaucję może złożyć zarówno oskarżony, jak również inna osoba. Wysokość poręczenia majątkowego ustalana jest indywidualnie. Brane są przy tym pod uwagę m.in. takie okoliczności jak wysokość wyrządzonej szkody, charakter popełnionego przestępstwa oraz sytuacja materialna oskarżonego. 

6. Warunkowe tymczasowe aresztowanie 

Sąd może zastosować również tymczasowe aresztowanie warunkowe. Oznacza to, że sąd stosując tymczasowe aresztowanie może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie pod warunkiem złożenia w wyznaczonym terminie poręczenia majątkowego (art. 257 § 2 k.p.k.). Dotyczy to sytuacji, kiedy istnieją wprawdzie przesłanki do stosowania wobec podejrzanego tymczasowego aresztowania, jednak wystarczającym środkiem zapobiegawczym będzie poręczenie majątkowe, o ile zostanie spełniony warunek w postaci jego złożenia w określonym terminie. 

Sąd stosując warunkowe tymczasowe aresztowanie określa jednocześnie termin, do którego poręczenie majątkowe ma być złożone. Na uzasadniony wniosek obrońcy lub osoby, której środek ten dotyczy, sąd może przedłużyć termin złożenia poręczenia. 

Zmianie tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe może sprzeciwić się prokurator (art. 257 § 2 k.p.k.).  Na skutek zgłoszonego sprzeciwu, postanowienie sądu o warunkowym tymczasowym aresztowaniu, w zakresie dotyczącym zmiany na poręczenie majątkowe, staje się wykonalne dopiero z dniem jego uprawomocnienia, nie zaś z dniem wydania. Tym samym oskarżony, pomimo złożenia poręczenia majątkowego, może opuścić areszt śledczy dopiero po uprawomocnieniu. 

7. Możliwość zastosowania nadzoru elektronicznego zamiast aresztowania

W obowiązującym stanie prawnym nie ma możliwości zastosowania dozoru elektronicznego na etapie postępowania karnego. Nie jest to środek zapobiegawczy, tym samym nie może stanowić alternatywy dla tymczasowego aresztowania. W doktrynie pojawiają się wprawdzie postulaty de lege ferenda dotyczące wprowadzenia dozoru elektronicznego do procesu karnego. Należy jednak pamiętać, że obecnie dozór elektroniczny stanowi wyłącznie system wykonywania kary pozbawienia wolności.

8. Prawo do kontaktu z obrońcą i rodziną podczas tymczasowego aresztowania

Tymczasowo aresztowany ma prawo do kontaktu telefonicznego z obrońcą. W tym celu co najmniej raz w tygodniu, w terminach ustalonych w porządku wewnętrznym obowiązującym w areszcie śledczym, może korzystać z telefonu dostępnego jego terenie. 

W szczególnie uzasadnionych wypadkach, gdy zachodzi konieczność niezwłocznego kontaktu z obrońcą np. w związku z wyznaczonymi czynnościami procesowymi, dyrektor aresztu śledczego udziela zgody na kontakt poza określonymi terminami. Zgodę na kontakt z adwokatem wydaje prokurator w drodze zarządzenia. Na etapie postępowania sądowego zgodę wydaje sąd.

Zdecydowanie bardziej problematyczny jest kontakt oskarżonego z bliskimi. Tymczasowo aresztowany może skontaktować się telefonicznie z inną osobą niż obrońca jedynie w wyjątkowych wypadkach. Dotyczy to również członków najbliższej rodziny. Chodzi m.in. 
o nagłe sytuacje życiowe, jak np. ciężka choroba członka rodziny lub brak możliwości, albo znaczne utrudnienie bezpośredniego kontaktu z bliskim, chociażby z uwagi na odległość.

9. Widzenie z osobą tymczasowo aresztowaną

Tymczasowo aresztowany ma prawo do co najmniej jednego widzenia w miesiącu z osobą najbliższą. W praktyce ilość widzeń będzie zależeć od decyzji prokuratora lub sądu. Celem udania się na widzenie konieczne będzie każdorazowo uzyskanie zgody organu, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje. 

10. Opieka medyczna w tymczasowym areszcie

Tymczasowo aresztowany ma prawo do opieki medycznej na terenie aresztu śledczego. Powinien mieć zapewniony dostęp bezpłatnych świadczeń zdrowotnych, leków oraz artykułów sanitarnych. Pomoc medyczna udzielana jest w zakładach opieki zdrowotnej będących częścią struktury jednostki penitencjarnej, jak szpital więzienny.

W nagłym przypadku, dyrektor na wniosek lekarza może podjąć decyzję o skierowaniu tymczasowo aresztowanego do podmiotu leczniczego poza aresztem śledczym. 

11. Zwolnienie z aresztu tymczasowego

Zarządza się niezwłoczne zwolnienie tymczasowo aresztowanego w sytuacji (art. 264 § 1 k.p.k.):

• Uniewinnienia. 
• Umorzenia lub warunkowego umorzenia postępowania. 
• Warunkowego zawieszenia wykonania kary.
• Wymierzenia kary pozbawienia wolności nie dłuższej niż okres tymczasowego aresztowania.
• Skazania na karę łagodniejszą niż pozbawienie wolności.
• Odstąpienia od wymierzenia kary.

12. Kiedy nie można zastosować tymczasowego aresztowania? 

Od tymczasowego aresztowania należy odstąpić, gdy:

1. spowodowałoby to dla życia lub zdrowia podejrzanego (oskarżonego) poważne niebezpieczeństwo;
2. pociągałoby za sobą wyjątkowo ciężkie skutki dla podejrzanego (oskarżonego) lub jego najbliższej rodziny – chyba że szczególne względy stoją temu na przeszkodzie.

Niekiedy podejrzany (oskarżony) wymaga leczenia w warunkach wolnościowych, gdyż areszty śledcze często nie dysponują specjalistycznym sprzętem medycznym. W takim wypadku za odstąpieniem od tymczasowego aresztowania przemawiają chociażby względy humanitarne.

Kolejnym ograniczeniem w stosowaniu tymczasowego aresztowania jest sytuacja, w której aresztowanie pociągnęłoby za sobą wyjątkowo ciężkie skutki dla podejrzanego (oskarżonego) lub jego najbliższej rodziny. Z reguły chodzić będzie o sytuację zagrażającą egzystencji tych osób.

Tymczasowego aresztowania nie stosuje się również w następujących sytuacjach:

1. gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą (np. karę ograniczenia wolności lub karę grzywny) albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia;
2.  jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku (np. art. 216 § 1 i 2, art. 217 § 1 k.k.).

13. Odwołanie od decyzji o aresztowaniu

Decyzja sądu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania nie jest ostateczna. Oznacza to, że nie pozbawia podejrzanego (oskarżonego) lub jego obrońcy możliwości podejmowania dalszych kroków. 

Przede wszystkim możliwe jest złożenie zażalenia na postanowienie o tymczasowym aresztowaniu. Zażalenie na tymczasowe aresztowanie składa się w terminie 7 dni od ogłoszenia (gdy strona była obecna przy ogłoszeniu) lub doręczenia postanowienia. Powyższy termin biegnie osobno dla podejrzanego oraz jego obrońcy. Wnosi się je do sądu wyższego rzędu tj. zazwyczaj do sądu okręgowego. 

Kolejną możliwością, z której może skorzystać strona jest złożenie wniosku o zmianę lub uchylenie tymczasowego aresztowania. W ramach wniosku o zmianę strona może ubiegać się o ustanowienie alternatywnego środka zapobiegawczego np. dozoru policji. Taki wniosek może być złożony w każdym czasie do prokuratora na etapie postępowania przygotowawczego lub do sądu na etapie postepowania sądowego. 

14. Możliwość ubiegania się o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne aresztowanie

W razie niewątpliwie niesłusznego aresztowania strona może ubiegać się o odszkodowanie oraz zadośćuczynienie. Za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie uznaje się takie aresztowanie, które powoduje dolegliwości, których dana osoba biorąc pod uwagę okoliczności sprawy nie powinna ponieść. Może to dotyczyć m.in. wypadków, gdy oskarżony został prawomocnie uniewinniony lub postępowanie zostało umorzone. 

W takiej sytuacji oskarżony może ubiegać się o odszkodowanie z tytułu poniesionej szkody majątkowej oraz o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Wysokość odszkodowania lub zadośćuczynienia każdorazowo jest ustalana indywidualnie. Sąd bierze pod uwagę wiele czynników, jak m.in. czas trwania izolacji, wiek tymczasowo aresztowanego, jego stan zdrowia oraz utrata dobrego imienia, w tym skrajnie negatywne skutki wizerunkowe. Nie ma uniwersalnego przelicznika, co jest o tyle oczywiste, że rozmiaru krzywdy nie sposób ściśle wymierzyć. Tym samym istotne jest wykazanie jej rozmiaru za pomocą dowodów, dlatego też istotną rolę odgrywa wsparcie adwokata. Więcej informacji, o tym jak możemy Ci pomóc przeczytasz tutaj. 

15. Pomoc prawna przy aresztowaniu

Tymczasowe aresztowanie zazwyczaj ma charakter nagły i niespodziewane. Wiąże się z dużymi emocjami oraz stresem zarówno dla samego aresztowanego, jak również członków jego najbliższej rodziny. W takiej sytuacji istotne jest, aby zachować spokój i działać szybko. Kluczowe będzie wsparcie doświadczonego adwokata, który zagwarantuje ochronę praw aresztowanego, przygotuje do przesłuchania oraz weźmie udział w posiedzeniu aresztowym. Jeżeli bliska Ci osoba została zatrzymana lub aresztowana, skontaktuj się z nami niezwłocznie.