Faworyzowanie wierzycieli – odpowiedzialność karna za przestępstwo z art. 302 k.k.

Faworyzowanie wierzycieli – gdzie kończy się zarządzanie kryzysem, a zaczyna przestępstwo? W sytuacji zagrożenia niewypłacalnością przedsiębiorcy często próbują ratować firmę, wybierając, których wierzycieli spłacić w pierwszej kolejności. Taka decyzja – choć może wydawać się logiczna – w świetle art. 302 k.k. może zostać uznana za przestępstwo. W tym wpisie wyjaśniamy, czym jest faworyzowanie wierzycieli, kiedy rodzi odpowiedzialność karną i jak bronić się przed zarzutami. 

Spis treści:

1. Czym jest przestępstwo spłacania wybranych wierzycieli? Definicja czynu z art. 302 k.k.
2. Art. 302 Kodeksu karnego – analiza przepisu i znamiona przestępstwa.
3. Kiedy dochodzi do faworyzowania wierzycieli? Warunki odpowiedzialności karnej.
4. Działanie na szkodę pozostałych wierzycieli – interpretacja w orzecznictwie.
5. Sankcje za przestępstwo z art. 302 k.k. – grzywna, ograniczenie wolności, więzienie.
6. Łapownictwo w postępowaniu upadłościowym – art. 302 § 2 i § 3 k.k.
7. Jak kancelaria Chmielniak Adwokaci może pomóc w sprawach dotyczących art. 302 k.k.? 

1. Czym jest przestępstwo spłacania wybranych wierzycieli? Definicja czynu z art. 302 kodeksu karnego.

W obrocie gospodarczym często dochodzi do sytuacji, w których przedsiębiorca lub członek zarządu spółki staje w obliczu pogarszającej się sytuacji finansowej. Gdy zasoby finansowe pozwalają jedynie na spłacenie niektórych zobowiązań, może pojawić się pokusa dokonania tzw. wybiórczego spłacania wierzycieli. W określonych warunkach takie zachowanie stanowi przestępstwo faworyzowania wierzycieli, o którym mowa w art. 302 k.k. 

Zgodnie z §1 tego przepisu: „Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.” 

W praktyce przestępstwo to dotyczy sytuacji, w której dłużnik, świadomy swojej trudnej sytuacji finansowej, uprzywilejowuje jednego lub kilku wierzycieli kosztem innych. Wbrew pozorom, nie chodzi tu o sytuacje, w których przedsiębiorca działa w dobrej wierze – liczy się obiektywny skutek działania, jakim jest działanie na szkodę pozostałych wierzycieli.

Warto zaznaczyć, że faworyzowanie musi dotyczyć rzeczywistych wierzycieli i realnych wierzytelności. Jeżeli dłużnik dokonuje pozornych ruchów – np. „spłaca” nieistniejący dług u fikcyjnego wierzyciela albo przenosi majątek na osobę, która formalnie wierzycielem nie jest – to takie działanie podpada raczej pod inne przestępstwa, np. utrudnianie zaspokojenia wierzycieli z art. 300 k.k. niż pod art. 302 k.k. Warunkiem sine qua non odpowiedzialności z art. 302 § 1 k.k. jest bowiem faworyzowanie podmiotu posiadającego status wierzyciela, któremu przysługuje rzeczywiste roszczenie – spłata lub zabezpieczenie musi wynikać z realnie istniejącego zobowiązania.

2. Art. 302 kodeksu karnego – analiza przepisu i znamiona przestępstwa.

Aby doszło do odpowiedzialności karnej, muszą zostać spełnione następujące przesłanki:

1. Stan zagrożenia niewypłacalnością lub upadłością – chodzi o sytuację, w której dłużnik już nie może lub wkrótce nie będzie mógł zaspokoić wszystkich wierzycieli.
2. Spłacenie lub zabezpieczenie tylko wybranych wierzycieli – bez uzasadnionego pierwszeństwa w prawie (np. hipoteką czy zastawem).
3. Skutek w postaci działania na szkodę pozostałych – czyli uszczuplenie majątku, z którego inni wierzyciele mogliby być zaspokojeni. 

Nie jest istotne, czy dłużnik zaspokoił wierzytelność pieniężną czy niepieniężną – przestępstwo może dotyczyć przekazania nieruchomości, towarów, czy udzielenia zabezpieczenia, jak np. hipoteka czy poręczenie.

W wyroku z 27 listopada 2015 r. o sygnaturze II KK 216/15 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przestępstwo zachodzi także wtedy, gdy pokrzywdzony zostaje tylko jeden wierzyciel. Innymi słowy, wystarczy, że dłużnik ma dwóch wierzycieli łącznie – jednego faworyzuje (spłaca), a drugiego w ten sposób krzywdzi. Nie ma konieczności, by poszkodowanych było wielu czy nawet kilku – może to być pojedynczy wierzyciel.

3. Kiedy dochodzi do faworyzowania wierzycieli? Warunki odpowiedzialności karnej.

Faworyzowanie wierzycieli występuje wtedy, gdy dłużnik świadomie decyduje się na spłacanie wybranych wierzycieli w sytuacji, gdy jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich. Takie działania na szkodę pozostałych wierzycieli mogą przejawiać się m.in. poprzez: 

• sprzedaż składników majątkowych po zaniżonej cenie w celu spłaty tylko jednego wierzyciela,
• ustanowienie zabezpieczenia (np. hipoteki) na rzecz wybranego kontrahenta,
• przeniesienie własności towarów lub nieruchomości tytułem zwrotu długu. 

Firma budowlana „X” popadła w poważne trudności finansowe. Jej prezes, chcąc utrzymać współpracę z jednym z podwykonawców, przepisuje na niego wartościowe maszyny, podczas gdy innych dostawców cementu i stali pozostawia bez zapłaty. Takie zachowanie może być zakwalifikowane jako wybiórcze spłacanie wierzycieli i naruszać art. 302 k.k. 

Ważne: nie każde zaspokojenie wybranych wierzycieli będzie przestępstwem. Gdy jeden z nich ma zabezpieczenie rzeczowe (np. hipotekę), jego pierwszeństwo w spłacie jest prawnie uzasadnione i nie stanowi faworyzowania wierzyciela w rozumieniu kodeksu karnego. 

4. Działanie na szkodę pozostałych wierzycieli – interpretacja w orzecznictwie.

Sądy podkreślają, że przestępstwo z art. 302 k.k. może zostać popełnione nie tylko w fazie przedupadłościowej, ale także wtedy, gdy dłużnik już znajduje się w stanie niewypłacalności lub toczy się wobec niego postępowanie upadłościowe.

Sprawa próby „spłaty siebie samego” przez dłużnika. Ciekawy stan faktyczny pojawił się w sprawie rozpoznanej przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku o sygnaturze II AKa 69/17 w wyroku z 7 lipca 2017r. Prezes zadłużonej spółki będący jednocześnie jej wierzycielem (udzielił spółce pożyczek) podjął sprytną próbę odzyskania własnych pieniędzy kosztem reszty wierzycieli. W ostatni dzień roku zawarł jako prezes spółki umowę cesji, na mocy której przeniósł na siebie (jako osobę prywatną) wierzytelność, którą spółka miała wobec innego podmiotu – w efekcie chciał „potrącić” tę kwotę 550 tys. zł na poczet swojego długu wobec spółki.

Mówiąc prościej, zamiast spłacać dług spółki wobec siebie w gotówce, przejął aktywo spółki (dług kontrahenta) o podobnej wartości. Taki manewr oznaczałby, że jego własna wierzytelność zostanie zaspokojona w całości kosztem innych – zmniejszy się masa majątku dostępnego dla pozostałych wierzycieli. Sąd ustalił jednak, że umowa cesji była nieważna (z powodu samozastępczego działania prezesa – art. 210 ksh), więc plan się nie powiódł. Dłużnik został jednak uznany za winnego usiłowania popełnienia przestępstwa z art. 302 § 1 k.k. (usiłowania faworyzowania siebie jako wierzyciela). Pokazuje to, że nawet próba preferencyjnego zaspokojenia jednego z długów – choćby formalnie nieudana – podlega karze, jeśli była podjęta w opisanych warunkach (grożąca niewypłacalność, niemożność spłaty wszystkich).

Warto pamiętać, że podobnie jak w przypadku oszustw ubezpieczeniowych, również działania zmierzające do faworyzowania wierzycieli często są analizowane przez organy ścigania przez pryzmat obiektywnych skutków, a nie intencji sprawcy.

5. Sankcje za przestępstwo z art. 302 k.k. – grzywna, ograniczenie wolności, więzienie.

Kary za faworyzowanie wierzycieli nie należą do najostrzejszych w kodeksie karnym, ale mogą mieć istotne konsekwencje osobiste i zawodowe:

• grzywna (najczęściej liczona w stawkach dziennych),
• kara ograniczenia wolności (np. obowiązek nieodpłatnej pracy),
• kara pozbawienia wolności do 2 lat. 

Uwaga: orzeczenie skazujące może skutkować także zakazem prowadzenia działalności gospodarczej lub zajmowania stanowisk kierowniczych w spółkach. 

6. Łapownictwo w postępowaniu upadłościowym – art. 302 § 2 i § 3 k.k.

W przypadku czynów z art. 302 § 2 i § 3 k.k. (łapownictwo związane z postępowaniem upadłościowym), kara może wynosić nawet do 3 lat pozbawienia wolności. Istotą przestępstwa jest udzielanie lub przyjmowanie korzyści majątkowych w związku z postępowaniami upadłościowymi. Mowa tu o sytuacjach, gdy: 

• jeden z wierzycieli przyjmuje korzyść majątkową od dłużnika (np. darowiznę, rabat, zaproszenie do udziału w nowym przedsięwzięciu),
• wierzyciel żąda takiej korzyści w zamian za zaniechanie działań na szkodę dłużnika lub innych wierzycieli. 

Wierzyciel zgadza się poprzeć układ restrukturyzacyjny w zamian za preferencyjne warunki przyszłej współpracy. Takie zachowanie może zostać zakwalifikowane jako uprzywilejowanie wierzyciela, a wręcz łapownictwo gospodarcze i naruszenie art. 302 § 3 k.k.

7. Jak kancelaria Chmielniak Adwokaci może pomóc w sprawach dotyczących art. 302 k.k.? 

Sprawy związane z art. 302 kodeksu karnego mają złożony charakter. Wymagają precyzyjnej analizy sytuacji majątkowej dłużnika, rodzaju wierzytelności oraz relacji pomiędzy poszczególnymi wierzycielami. Nasza kancelaria oferuje wsparcie zarówno na etapie przed wszczęciem oficjalnego postępowania, jak i postępowania karnego. 

Pomagamy m.in. w:

1. Ocenie ryzyka odpowiedzialności karnej za spłacanie wybranych wierzycieli.
2. Przygotowaniu planu działania w przypadku zagrożenia upadłością.
3. Analizie umów i czynności prawnych pod kątem bezskuteczności.
4. Reprezentacji w postępowaniu przygotowawczym i przed sądem. 
5. Prowadzeniu obrony opartej na braku zamiaru pokrzywdzenia lub działaniu w granicach prawa cywilnego. 

Obrona przez art. 302 k.k. - Jeżeli zastanawiasz się, czy Twoje decyzje biznesowe mogą zostać ocenione jako działania na szkodę wierzycieli – nie zwlekaj. Przestępstwo formalne art. 302 kodeksu karnego może dotyczyć nawet pozornie racjonalnych decyzji, a obrona wymaga dogłębnego zrozumienia zarówno prawa karnego, jak i gospodarczego. Skontaktuj się z nami, by uzyskać profesjonalne wsparcie i uniknąć pułapek odpowiedzialności karnej.