Uchylasz się od naprawienia szkody lub zadośćuczynienia? Grozi ci kara pozbawienia wolności [art. 244c kodeksu karnego]

Pokrzywdzeni przestępstwem zyskali właśnie nowe narzędzie w walce ze sprawcami o naprawienie wyrządzonej szkody. Dzięki najnowszej nowelizacji kodeksu karnego mogą zastosować wobec nich pewnego rodzaju legalny szantaż: „albo zapłacisz w 30 dni, albo znowu zostaniesz skazany”.  

Spis treści:

1. Nowe przestępstwo w kodeksie karnym, czyli art. 244c
2. Uchylanie się od wykonani obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki – jak należy rozumieć ten przepis? 
   2.1. W jaki sposób pokrzywdzony może dochodzić swoich praw z tytułu uchylania się od naprawienia szkody lub zadośćuczynienia? 
   2.2. Jaką karę przewiduje art. 244c kk za uchylanie się od naprawienia szkody lub zadośćuczynienia?
3. Art. 244c k.k. a Konwencja Praw Człowieka
4. Uchylanie się od wykonania obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki (Art. 244c kk) - podsumowanie

1. Nowe przestępstwo w kodeksie karnym, czyli art. 244c 

Z początkiem października 2023 roku weszła w życie największa w ostatnich latach nowelizacja kodeksu karnego. Wśród ustawowych nowości znalazł się nowy typ czynu zabronionego stypizowany w art. 244c k.k.:

Kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Zgodnie z uzasadnieniem do ustawy nowelizacyjnej, celem wprowadzenia tego przepisu do kodeksu karnego miało być wzmocnienie pozycji pokrzywdzonych poprzez skuteczne skłonienie sprawców do kompensacji w ramach sprawiedliwości naprawczej. 

2. Uchylanie się od wykonani obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki – jak należy rozumieć ten przepis? 

2.1. W jaki sposób pokrzywdzony może dochodzić swoich praw z tytułu uchylania się od naprawienia szkody lub zadośćuczynienia? 

Dla pokrzywdzonych przestępstwem uzyskanie wyroku skazującego sprawcę i zasądzającego od niego obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia to często dopiero początek walki o uzyskanie zapłaty. Prawomocny wyrok stanowi tytuł egzekucyjny. Oznacza to, że z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia roszczenie staje się wymagalne a pokrzywdzony może dochodzić go na drodze egzekucyjnej.  

Podstawowym sposobem dochodzenia zapłaty jest skierowanie do skazanego wezwania do zapłaty. W przypadku braku dobrowolnego naprawienia szkody pokrzywdzony może wystąpić do sądu z wnioskiem o nadanie orzeczeniu klauzuli wykonalności. Wyrok opatrzony klauzulą wykonalności stanowi tytuł wykonawczy. Na jego podstawie pokrzywdzony może skierować do komornika sądowego wniosek o wszczęcie przeciwko skazanemu egzekucji. Do niedawna, uprawnienia pokrzywdzonego na tym się kończyły a skazany mógł przedłużać postępowanie egzekucyjne ukrywając majątek i nie współpracując z komornikiem.  

Dzięki nowelizacji, pokrzywdzony zyskał nowy przywilej. Niezależnie od możliwości wszczęcia egzekucji, ma on prawo skierować do organów ścigania zawiadomienie o możliwości popełnienia przez skazanego przestępstwa uchylania się od naprawienia szkody oraz złożyć wniosek o jego ściganie. Ten ostatni element jest kluczowy – przestępstwo z art. 244c k.k. ścigane jest tylko na wniosek pokrzywdzonego. Pominięcie tego elementu przy pierwszych czynnościach postępowania może skutkować bezkarnością sprawcy.  

Jeżeli sprawca będzie chciał uniknąć kolejnego skazania i odwieszenia uprzednio zawieszonej kary pozbawienia wolności (jeżeli taka została poprzednio orzeczona) będzie musiał niezwłocznie wykonać orzeczony względem niego obowiązek i dokonać zapłaty na rzecz pokrzywdzonego.  

2.2. Jaką karę przewiduje art. 244c kk za uchylanie się od naprawienia szkody lub zadośćuczynienia? 

Uchylanie się od naprawienia szkody lub zadośćuczynienia zostało zagrożone karą pozbawienia wolności w wymiarze od 3 miesięcy do 5 lat. Stosunkowo wysoki górny próg zagrożenia kłóci się nieco z uzasadnieniem ustawy nowelizacyjnej, w którym projektodawca zapewnia, że jego celem nie jest represja sprawcy a wzmocnienie pozycji pokrzywdzonego.  

Należy zauważyć, że sprawca ma jednak możliwość uchylenia się od odpowiedzialności, ponieważ ustawodawca wprowadził odrębną instytucję zbliżoną w swej konstrukcji do czynnego żalu. Dla skazanego, wobec którego orzeczono obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia kluczowe będzie 30 dni następujących po przedstawieniu mu zarzutów i przesłuchaniu go. Jeżeli w tym czasie wykona w całości orzeczony wobec niego środek kompensacyjny to nie będzie podlegał karze.  

Nowa regulacja ma zastosowanie także do obowiązków naprawienia szkody i zadośćuczynień zasądzonych przed 1 października 2023 roku jeżeli sprawca „uchyla się” od ich realizacji także po tej dacie.  

3. Art. 244c k.k. a Konwencja Praw Człowieka

Nowe rozwiązanie wzbudziło pewne kontrowersje w środowisku prawniczym. Media podchwyciły narrację niektórych teoretyków, ale i praktyków prawa podnoszących alarm, jakoby przepisy te były niezgodne z podstawowymi prawami człowieka. Najpoważniejszym zarzutem formułowanym przez doktrynę był ten o powrocie do średniowiecznej instytucji więzienia za długi. W naszej ocenie takie zarzuty są jednak bezpodstawne.  

Sedno sprawy tkwi w znamionach opisywanego czynu zabronionego, a dokładniej w znamieniu czasownikowym: „uchyla się”. Znamię to nie jest nowością wprowadzoną na potrzeby ostatniej nowelizacji. Na gruncie kodeksu karnego od lat występuje już chociażby w art. 209 k.k. (uchylanie się od alimentów) czy też art. 339 k.k. (dezercja). Dzięki temu Sąd Najwyższy miał już wielokrotnie możliwość pochylenia się nad jego wykładnią. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika bezspornie, że znamię „uchyla się” jest nacechowane intencjonalizmem i złą wolą. Przestępstwa uchylania się od wykonania obowiązku naprawienia szkody nie popełni zatem osoba, której na zapłatę odszkodowania nie będzie stać nie z własnej winy (zob. wyrok SN z 29.06.2017r., III KK 208/17 oraz postanowienie SN z 17.04.1996r., II KRN 204/96). Uchylanie się polega zatem na tym, że skazanego stać na zapłatę odszkodowania lub zadośćuczynienia jednak ten podejmuje niejako decyzję o braku zapłaty.  

Wobec powyższego nie sposób twierdzić aby art. 244c k.k. był sprzeczny z Konwencją Praw Człowieka. W przeciwnym razie musielibyśmy zakwestionować także znamiona przestępstwa niealimentacji lub dezercji. Takich głosów doktryny jednak próżno szukać.  

4. Uchylanie się od wykonania obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki (Art. 244c kk) – podsumowanie 

Nowe rozwiązanie, jak każde, które ma na celu wzmocnienie pozycji pokrzywdzonego zasługuje na uznanie. W naszej ocenie to jednak kolejny przypadek, w którym ustawodawca zamiast dokonać trudniejszej nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego i zapewnić wierzycielom mocniejszą pozycję w postępowaniu egzekucyjnym sięga po ultima ratio wprowadzając do porządku prawnego nowy typ przestępstwa.  

Niezależnie jednak od teoretycznoprawnej oceny tego rozwiązania, każdy pokrzywdzony, który posiada wobec skazanego ważny, niezaspokojony tytuł egzekucyjny w postaci wyroku skazującego powinien zweryfikować czy nie uzyskał właśnie mocnego narzędzia w dochodzeniu swoich roszczeń.