Jak wygląda rzetelne postępowanie karne w ujęciu ETPCz – standardy strasburskie

Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz) z siedzibą w Strasburgu to międzynarodowy organ sądowy powołany do ochrony praw człowieka i podstawowych wolności na obszarze państw członkowskich Rady Europy. Trybunał rozpatruje przede wszystkim skargi indywidualne dotyczące naruszeń Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPCz) przez państwa-strony Konwencji. Jego orzecznictwo ma wiążący charakter i wpływa na krajowe systemy prawne, zobowiązując państwa do dostosowania swoich przepisów i praktyki sądowej do rozstrzygnięć Trybunału, kreując tym samym tzw. standardy strasburskie.

ETPCz składa się z sędziów wybranych spośród obywateli państw członkowskich, którzy działają niezależnie od władzy wykonawczej i ustawodawczej państwa, z którego pochodzą. Dzięki swojej działalności Trybunał przyczynia się do ochrony takich praw jak prawo do rzetelnego procesu, wolność wypowiedzi czy zakaz tortur. Jego orzecznictwo stanowi kluczowy element systemu praw człowieka w Europie, wyznaczając standardy dla demokratycznych państw prawa. 

Spis treści:

1. Czym są standardy strasburskie w postępowaniu karnym? Podstawy prawne.
2. Czym jest rzetelne postępowanie karne według ETPCz?
3. Kluczowe elementy rzetelnego procesu w świetle artykułu 6 EKPCz.
4. Rola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kształtowaniu standardów postępowania karnego.
5. Przewlekłość postępowania karnego w świetle standardów ETPCz.
6. Skuteczne środki zaskarżenia według wymogów strasburskich.
7. Najnowsze orzecznictwo ETPCz w sprawach karnych przeciwko Polsce.
8. Jak polskie sądy wdrażają standardy ETPCz w praktyce? 
9. Znaczenie rzetelnego postępowania karnego dla ochrony praw człowieka.

1. Czym są standardy strasburskie w postępowaniu karnym? Podstawy prawne.

Standardy strasburskie w postępowaniu karnym to zbiór norm wypracowanych w orzecznictwie ETPCz. Ich celem jest zapewnienie prawa do rzetelnego procesu karnego i sprawiedliwości postępowań karnych we wszystkich państwach członkowskich Rady Europy. Podstawą prawną tych standardów jest przede wszystkim art. 6 EKPCz, który gwarantuje prawo do rzetelnego postępowania. ETPCz interpretuje i stosuje postanowienia Konwencji, tworząc standardy, które muszą być przestrzegane przez państwa członkowskie. 

Dzięki orzecznictwu ETPCz standardy te są dynamiczne i dostosowują się do zmieniającej się rzeczywistości prawnej oraz wyzwań związanych z funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości. Państwa członkowskie, w tym Polska, mają obowiązek wdrażania tych norm do krajowego porządku prawnego, aby zapewnić każdemu obywatelowi dostęp do rzetelnego procesu sądowego. 

2. Czym jest rzetelne postępowanie karne według ETPCz? 

Rzetelne postępowanie karne według ETPCz to takie, które spełnia określone kryteria, zapewniając oskarżonemu prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą. Obejmuje również prawo do obrony, prawo do przesłuchania świadków oraz prawo do korzystania z pomocy prawnej. 

Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie podkreślał, że rzetelność procesu karnego nie oznacza jedynie formalnej zgodności z procedurą, ale przede wszystkim realne zagwarantowanie oskarżonemu możliwości skutecznej obrony oraz uniknięcia niesprawiedliwego skazania. ETPCz w swoim orzecznictwie wielokrotnie wskazywał, że sprawiedliwość musi nie tylko być wymierzona, ale także być postrzegana jako wymierzona.  

3. Kluczowe elementy rzetelnego procesu w świetle artykułu 6 EKPCz.

Standardy strasburskie mają duże znaczenie z perspektywy postępowania karnego w Polsce i zagwarantowania rzetelnego procesu sądowego. Kluczowe elementy rzetelnego postępowania obejmują m.in.: 

• prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd – sąd musi być wolny od nacisków politycznych i innych czynników mogących wpłynąć na jego decyzje;
• prawo do obrony – oskarżony musi mieć możliwość korzystania z pomocy obrońcy, także z urzędu, jeśli nie stać go na adwokata. Jest to kluczowy aspekt prawa do obrony;
• prawo do informacji o zarzutach – oskarżony powinien być poinformowany o istocie i przyczynie oskarżenia w języku dla niego zrozumiałym. 
• prawo do przesłuchania świadków – oskarżony ma prawo do zadawania pytań świadkom oskarżenia i powoływania własnych świadków;
• domniemanie niewinności – ciężar dowodu spoczywa na oskarżycielu, a wszelkie wątpliwości powinny być rozstrzygane na korzyść oskarżonego;
• prawo do milczenia i nieobciążania samego siebie – oskarżony nie może być zmuszany do składania zeznań przeciwko sobie;
• zakaz wykorzystywania dowodów uzyskanych w sposób sprzeczny z Konwencją – Trybunał wielokrotnie orzekał, że wyroki skazujące nie mogą opierać się na dowodach zdobytych w sposób niezgodny z prawem, np. poprzez tortury.

4. Rola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kształtowaniu standardów postępowania karnego.

ETPCz odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu standardów rzetelnego postępowania karnego. Standardy te są wypracowywane w drodze kolejnych rozstrzygnięć Trybunału wydawanych na podstawie skarg indywidualnych. Oznacza to, że ETPCz kształtuje standardy poprzez swoje orzecznictwo, interpretując postanowienia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i wydając wyroki mające na celu zapewnienie, że państwa członkowskie przestrzegają praw człowieka. Orzeczenia Trybunału są wiążące dla państw członkowskich i mają na celu poprawę krajowych systemów prawnych. 

W sytuacji, w której dochodzi do naruszenia standardów strasburskich przez władze krajowe, jednostce przysługuje prawo do wniesienia skargi do ETPCz. Termin na wniesienie skargi do ETPCz wynosi obecnie 4 miesiące od ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie. 

5. Przewlekłość postępowania karnego w świetle standardów ETPCz.

Przewlekłość postępowania karnego jest jednym z najczęstszych problemów, z którymi borykają się państwa członkowskie Rady Europy. ETPCz wielokrotnie podkreślał, że prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie jest kluczowym elementem rzetelnego procesu. Nadmierna długość postępowań może prowadzić do naruszenia art. 6 EKPCz, wpływając na sprawiedliwość całego postępowania. 

Trybunał w wielu sprawach przeciwko Polsce (np. Kudła przeciwko Polsce oraz Rutkowski i Inni przeciwko Polsce) stwierdzał naruszenie art. 6 EKPCz z uwagi na nadmierne przewlekłości postępowań sądowych. W wyniku rozpoznania przez ETPCz polskich spraw uchwalona została ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, która następnie była nowelizowana w taki sposób, aby zapewnić zgodność tych przepisów z orzecznictwem Trybunału.  

6. Skuteczne środki zaskarżenia według wymogów strasburskich.

Skuteczne środki zaskarżenia są niezbędne do zapewnienia, że prawa oskarżonych są chronione. ETPCz wymaga, aby państwa członkowskie zapewniały środki prawne pozwalające na skuteczne zaskarżenie rozstrzygnięć organów państwowych. Środki te muszą być dostępne, skuteczne i zapewniać realną możliwość dochodzenia swoich praw. 

7. Najnowsze orzecznictwo ETPCz w sprawach karnych przeciwko Polsce.

ETPCz regularnie wydaje orzeczenia w sprawach karnych przeciwko Polsce. Najnowsze rozstrzygnięcia dotyczą m.in. przewlekłości postępowania, braku dostępu do skutecznych środków zaskarżenia, naruszeń prawa do obrony oraz prawa do sądu ustanowionego ustawą. Orzecznictwo to ma na celu zagwarantowanie standardów postępowania karnego w Polsce. 

W ostatnich tygodniach ETPCz wydał rozstrzygnięcie w kilku polskich sprawach, w których stwierdził naruszenie standardów ETPCz w zakresie art. 6 EKPCz:  

• Tobijnański p. Polsce (skarga nr 72520/17) – skargę złożono w związku z pozbawieniem skarżącego prawa do osobistego udziału w postępowaniu apelacyjnym, wobec nieuwzględnienia jego wniosku o zmianę terminu rozprawy z uwagi pobytem w szpitalu;  
• Zakrzewski p. Polsce (skarga nr 63277/19) – skarga porusza kwestie prawa do rzetelnego procesu sądowego, w szczególności w odniesieniu do zasady pewności prawa; sprawa dotyczyła kasacji na niekorzyść w związku z zastosowaniem nadzwyczajnego złagodzenia kary, rozpoznanej po warunkowym zwolnieniu skarżącego z zakładu karnego; 
• Ręcławowicz p. Polsce (skarga nr 10911/23) – skarga dotyczyła przewlekłości postępowania karnego.  

8. Jak polskie sądy wdrażają standardy ETPCz w praktyce? 

Polskie sądy mają obowiązek wdrażania standardów ETPCz, jednak proces ten nie zawsze jest jednolity. Wdrażanie orzecznictwa ETPCz odbywa się na kilku poziomach:

• dostosowanie przepisów krajowych – Polska, jako państwo członkowskie Rady Europy, zobowiązana jest do implementowania standardów wynikających z orzeczeń Trybunału do swojego systemu prawnego. Oznacza to wprowadzanie zmian w Kodeksie postępowania karnego oraz innych ustawach regulujących postępowanie sądowe;
• orzecznictwo sądów krajowych – Sędziowie są zobowiązani do uwzględniania orzecznictwa ETPCz w swoich wyrokach. Wiele sądów powołuje się na standardy strasburskie w uzasadnieniach swoich orzeczeń, co przyczynia się do ich ugruntowania w praktyce sądowej; 
• szkolenia dla sędziów i prokuratorów – W Polsce regularnie organizowane są szkolenia dla przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości, podczas których analizowane są wyroki ETPCz i ich konsekwencje dla krajowego systemu prawnego;
• monitorowanie wdrażania orzecznictwa – Rząd i instytucje krajowe, takie jak Rzecznik Praw Obywatelskich, monitorują zgodność polskiego systemu prawnego ze standardami ETPCz i rekomendują zmiany legislacyjne w przypadku wykrycia uchybień. 

9. Znaczenie rzetelnego postępowania karnego dla ochrony praw człowieka.

Rzetelne postępowanie karne stanowi fundament ochrony praw człowieka. Zapewnia, że oskarżeni mają prawo do sprawiedliwego procesu, co jest kluczowe dla zachowania praworządności i demokracji. Standardy strasburskie mają na celu zapewnienie, że postępowania karne są prowadzone w sposób gwarantujący ochronę podstawowych praw jednostki, co przyczynia się do budowania zaufania do systemu wymiaru sprawiedliwości. 

Brak rzetelności postępowań karnych może prowadzić do poważnych naruszeń praw człowieka, takich jak niesłuszne skazania, nadużycia organów ścigania czy stosowanie niehumanitarnych metod śledczych i wykorzystania dowodów pozyskanych w ten sposób. Z tego względu rzetelne postępowanie karne jest nie tylko gwarancją ochrony jednostki, ale także kluczowym elementem funkcjonowania demokratycznego państwa prawa.