Zatrzymanie przez policję. Co musisz wiedzieć? [PORADNIK]

Już od pierwszych chwil zatrzymania realizujemy swoje prawo do obrony. Każde działanie i wypowiedziane przez zatrzymanego słowo może mieć decydujący wpływ na dalsze skutki procesowe, a popełnione na etapie zatrzymania błędy mogą z góry przekreślić skuteczną obronę w dalszym postępowaniu. 

Spis treści:

1. Czym jest zatrzymanie z prawnego punktu widzenia?
2. Kiedy i na jakiej podstawie policja może Cię zatrzymać? Powód zatrzymania  
   1. Zatrzymanie (przestępstwo) – art. 244 § 1 k.p.k.
   2. Zatrzymanie (wykroczenie) – art. 45 k.p.w.
   3. Zatrzymanie prewencyjne – art. 15 ust. 1 pkt 3 oraz art. 15a ustawy o Policji
   4. Zatrzymanie w celu doprowadzenia – art. 247 k.p.k. 
3. Na jaki czas może zatrzymać Cię policja?
4. Zatrzymanie na 24 godziny
5. Zatrzymanie na 48 godzin
6. Zatrzymanie na 72 godziny
7. Użycie przymusu bezpośredniego przez policję. Kiedy jest dozwolone?
8. Twoje prawa podczas zatrzymania. Co możesz ze sobą zabrać?
9. Przesłuchanie zatrzymanej osoby. Czy możesz zachować milczenie?
10. Kontakt z adwokatem po zatrzymaniu, czyli Twoje prawo do obrony
11. Prawo do opieki medycznej podczas zatrzymania
12. Informowanie rodziny o zatrzymaniu. Jakie masz możliwości?
13. Co dalej po zatrzymaniu? Kroki w procesie prawnym
14. Procedury odwoławcze po zatrzymaniu. Jakie masz opcje?

1. Czym jest zatrzymanie z prawnego punktu widzenia? 

Z prawnego punktu widzenia zatrzymanie jest instytucją prawa karnego procesowego polegającą na krótkotrwałym pozbawieniu wolności określonej osoby. 

Zatrzymanie jest ingerencją w konstytucyjne podstawowe prawo do wolności osobistej każdego obywatela, dlatego zatrzymanie może się odbyć tylko w ściśle określonych ramach prawnych i przy pełnym poszanowaniu prawa zatrzymanego. 

Zasadniczym celem zatrzymania jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego, najczęściej poprzez ujęcie domniemanego sprawcy przestępstwa. Cele zatrzymania mogą się jednak różnić w zależności od prawnej podstawy zatrzymania. 

Zatrzymanie policyjne (zatrzymanie właściwe) należy odróżnić od tzw. zatrzymania albo ujęcia obywatelskiego. To ostatnie polega na schwytaniu sprawcy na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa i może zostać dokonane przez każdą osobę. Ujęcie obywatelskie może, po przybyciu policji, przerodzić się w zatrzymanie właściwe, jeżeli zachodzą przesłanki do zatrzymania, jednak w razie ich braku ujęta osoba musi być natychmiast zwolniona.

2. Kiedy i na jakiej podstawie policja może Cię zatrzymać? Powód zatrzymania

2.1. Zatrzymanie (przestępstwo) – art. 244 § 1 – 1b k.p.k.

Organy ścigania mają prawo dokonać zatrzymania, jeśli zaistnieje uzasadnione przypuszczenie, że osoba podejrzana:

a)       popełniła przestępstwo, a:

• zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby, zatarcia przez nią śladów lub nie można ustalić jej tożsamości;
• istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym (art. 517a k.p.k. i dalej).

b)      popełniła przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.

Ważne jest aby „obawa” była uzasadniona i weryfikowalna, a nie abstrakcyjna i nie poparta żadnymi dowodami.  

2.2. Zatrzymanie (wykroczenie) – art. 45 k.p.w.

Policja ma prawo zatrzymać osobę ujętą na gorącym uczynku popełnienia wykroczenia lub bezpośrednio potem, jeżeli:

a) zachodzą podstawy do zastosowania wobec niej postępowania przyspieszonego (art. 89 k.p.w. i art.);

b) nie można ustalić jej tożsamości.

Zatrzymanie w powyższych wypadkach jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy fakt popełnienia wykroczenia jest oczywisty i nie budzi wątpliwości.

2.3. Zatrzymanie prewencyjne – art. 15 ust. 1 pkt 3 oraz art. 15a ustawy o Policji

Zatrzymanie prewencyjne dokonywane jest dokonywane w stosunku do:

a) osób, które w sposób oczywisty i bezpośredni stanowią zagrożenie dla życia lub zdrowia, a także dla mienia;

b) sprawców przemocy w rodzinie stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego.

Zatrzymanie prewencyjne nie musi być poprzedzone jakimś bezprawnym czynem, stąd wystarczy samo zagrożenie (bezpośrednie, czyli realne i wynikające z okoliczności sprawy) dla życia i zdrowia ludzkiego, a także mienia.

2.4. Zatrzymanie w celu doprowadzenia – art. 247 k.p.k. 

Zatrzymanie w tym wypadku jest poprzedzone wyraźną decyzją prokuratora, który wydaje ją wobec osoby podejrzanej jak i podejrzewanej (tj. której jeszcze nie przedstawiono zarzutów). Zatrzymanie może zostać zastosowane, gdy:

a) zachodzi uzasadniona obawa, że osoba te nie stawi się na wezwanie w celu przeprowadzenia z nią czynności (np. przedstawienie zarzutów lub przeprowadzenie badań psychiatrycznych) lub może w inny bezprawny sposób utrudniać postępowanie;

b) zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego, np. w postaci poręczenia majątkowego. 

Zatrzymanie może także zostać zastosowane w celu doprowadzenia na rozprawę oskarżonego (zob. art. 376 i 377 k.p.k.) lub świadka (art. 285 k.p.k.). 

3. Na jaki czas może zatrzymać Cię policja?

Zatrzymanie jako instytucja zmierzająca do pozbawienia wolności musi być stosowane w ściśle określonych ramach czasowych. Takie ramy czasowe określa art. 41 ust. 3 Konstytucji RP. 

Zatrzymanie może trwać najdłużej 48 godzin, jeśli zatrzymany nie zostanie przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. W praktyce jednak faktyczny czas zatrzymania będzie zależeć od przyczyny i podstawy jego zastosowania.  

4. Zatrzymanie na 24 godziny

Maksymalny czas zatrzymania osoby przez policję wynosi 48 godzin. Jednakże w dwóch przypadkach zatrzymanie może trwać nie dłużej niż 24 godziny. 

Pierwszy przypadek dotyczy sytuacji, gdy zatrzymany zostaje przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania (art. 248 k.p.k.). Od tej chwili zatrzymanie może trwać nie dłużej niż 24 godziny, co oznacza, że sąd w tym czasie musi zająć się rozpoznaniem wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Jeśli sąd nie wyda żadnego postanowienia w tym czasie albo nie uwzględni wniosku, to zatrzymanego należy natychmiast zwolnić.

Drugi przypadek zatrzymania przez policję na 24 godziny dotyczy zatrzymania dokonywanego w ramach postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 46 § 6 k.p.w.). Zatrzymanie osoby ujętej na gorącym uczynku popełnienia wykroczenia lub bezpośrednio potem, jeżeli zachodzą podstawy do zastosowania wobec niej postępowania przyspieszonego może trwać nie dłużej niż 24 godziny. 

5. Zatrzymanie na 48 godzin

Na podstawie art. 248 § 1 k.p.k. zatrzymanie może trwać najdłużej 48 godzin. W tym czasie organy ścigania powinny wykonać niezbędne czynności z osobą zatrzymaną i zwolnić ją, chyba, że zostanie podjęta decyzja o przekazaniu zatrzymanego do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania.

Termin 48 godzin należy liczyć od chwili zatrzymania osoby, jednak jeżeli w tym czasie ustaną przyczyny zatrzymania, zatrzymanego należy natychmiast zwolnić. 

6. Zatrzymanie na 72 godziny

Przepisy prawa nie przewidują możliwości zatrzymania przez policję na 72 godziny. Skąd zatem taka liczba? 

Jak już wskazano wyżej, maksymalny okres zatrzymania przez organy ścigania to 48 godzin i w tym czasie należy zwolnić zatrzymanego lub przekazać do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, który sąd musi rozpoznać w ciągu kolejnych 24 godzin.

Prosta arytmetyka pokazuje, że w/w okresy dają łącznie 72 godziny i tyle może trwać łączny okres zatrzymania. Jednak okres 72 godzin to tylko teoretyczne ujęcie maksymalnego czasu trwania zatrzymania, gdyż w praktyce nie można tych okresów sumować. Termin 48 godzin kończy bieg z chwilą przekazania osoby podejrzanej do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania i dopiero z tą chwilą rozpoczyna bieg termin 24 godzin. Niedopuszczalne jest zatem przedłużenie terminu 24 godzin kosztem terminu 48 godzinnego i odwrotnie. 

Przykład: 

• zatrzymany po 12 godzinach od chwili zatrzymania zostaje przekazany do sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, a sąd po 6 godzinach nie uwzględnia wniosku. Łączny okres zatrzymania wynosił 18 godzin,
• zatrzymany po 48 godzinach od chwili zatrzymania zostaje przekazany do sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, a sąd po 24 godzinach uwzględnia wniosek. Łączny okres zatrzymania wynosił 72 godziny.

7. Użycie przymusu bezpośredniego przez policję. Kiedy jest dozwolone?

Organy ścigania mogą użyć środków przymusu bezpośredniego podczas zatrzymania osoby, udaremnienia jej ucieczki lub pościgu za tą osobą. Mogą to zrobić także prewencyjnie w celu zapobieżenia ucieczce osoby zatrzymanej nawet jeśli nic nie wskazuje na to, że zatrzymany będzie utrudniał czynności, a także w celu zapobieżenia objawom agresji lub autoagresji tych osób.

Podczas zatrzymania policja może użyć siły fizycznej i kajdanek, a jeśli będzie to konieczne także innych środków takich jak pałka służbowa czy gaz łzawiący.

8. Twoje prawa podczas zatrzymania. Co możesz ze sobą zabrać?

Po pierwsze każdy zatrzymany ma prawo wiedzieć, co było powodem zatrzymania i na jakiej podstawie prawnej nastąpiło. Okoliczności te powinny zostać wskazane obok innych ważnych informacji w protokole zatrzymania, który zatrzymany musi otrzymać. 

Zatrzymany powinien współpracować z policją tak, aby nie narazić się na dalsze dolegliwości związane z zatrzymaniem, tj. podać swoje dane, okazać dokument tożsamości i poddać określonym czynnością, np. poddać się badaniu alkomatem lub wydać określone rzeczy lub dokumenty. Jeśli zatrzymany odmówi wydania posiadanych przy sobie rzeczy, to musi liczyć z przymusowym przeszukaniem.

Zatrzymany może mieć ze sobą dokument tożsamości, wizytówkę lub numer telefonu do adwokata, telefon lub inne rzeczy osobiste (np. pieniądze, leki), a także inne dokumenty, chyba, że zostaną one zatrzymane jako dowody rzeczowe, wówczas nie będzie mógł z nich korzystać. Zatrzymanemu mogą zostać odebrane przedmioty uznane za niebezpieczne (np. pasek, klucze, zapalniczka). 

Jak długo policja może przetrzymywać telefon? Jeśli policja dokona zatrzymania telefonu na potrzeby postępowania, to będzie przetrzymywać go tak długo aż pozyskania z niego odpowiednie informacje. W praktyce może to trwać nawet do kilku miesięcy. Jego zwrot może nastąpić dopiero, kiedy stanie się on zbędny dla policji.

9. Przesłuchanie zatrzymanej osoby. Czy możesz zachować milczenie?

Podczas przesłuchania zatrzymany ma prawo zachować milczenie. Zatrzymany nie musi odpowiadać na pytania ani składać wyjaśnienia. Zatrzymany nie musi podawać ku temu powodów i nie można go do tego zmusić – to najważniejsze prawa zatrzymanego przez policję. Zatrzymany może składać wyjaśnienia w każdym czasie, jeśli uzna to za konieczne. Nie należy jednak wchodzić w nieformalne rozmowy z policjantem, gdyż przekazane informacje mogą zostać użyte przeciwko zatrzymanemu. 

Ile czasu ma policja na przesłuchanie? Policja powinna przeprowadzić przesłuchanie niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania.

Ile trwa przesłuchanie na policji? Przesłuchanie może trwać nawet do kilku godzin, jeśli zatrzymany będzie składał wyjaśnienia i odpowiadał na pytania, a sprawa jest skomplikowana i szczegółowa. Jeśli natomiast zatrzymany odmówi składania wyjaśnień i odpowiedzi na pytania, to przesłuchanie może się potrwać nie dłużej niż 30 min.

Każdy zatrzymany, który nie włada dostatecznie językiem polskim może żądać bezpłatnej pomocy tłumacza. Funkcjonariusze muszą zapewnić jego udział. Wówczas zatrzymany nie powinien bez obecności tłumacza podpisywać żadnych dokumentów, których nie rozumie.

10. Kontakt z adwokatem po zatrzymaniu, czyli Twoje prawo do obrony

Zatrzymany ma prawo do telefonu po zatrzymaniu i powinien zostać o tym od razu pouczony. Zatrzymany może podać numer do konkretnego adwokata, a jeśli nie zna takiego numeru, to powinien poprosić funkcjonariusza o wskazanie mu listy adwokatów do których może on zadzwonić (taka lista musi znajdować się na komendzie i funkcjonariusz ma obowiązek taką listę udostępnić zatrzymanemu). 

Po wyborze adwokata zatrzymanemu należy umożliwić niezwłoczny kontakt telefoniczny z adwokatem, a następnie bezpośrednią z nim rozmowę podczas widzenia. Adwokat musi mieć zapewniony swobodny kontakt z zatrzymanym. W wyjątkowych przypadkach policjant może być obecny przy tej rozmowie. 

W razie zatrzymania obywatela państwa obcego należy umożliwić mu, niezależnie od kontaktu z adwokatem, także nawiązanie kontaktu z właściwym urzędem konsularnym lub przedstawicielstwem dyplomatycznym.

11. Prawo do opieki medycznej podczas zatrzymania

Każdy zatrzymany ma prawo do pierwszej pomocy medycznej oraz niezbędnych badań lekarskich, a funkcjonariusz ma obowiązek taką pomoc zapewnić. 

Zatrzymany powinien niezwłocznie poinformować funkcjonariuszy o każdym przypadku złego samopoczucia, odczuwanych bólach lub urazach, a także o aktualnych chorobach i leczeniu. Zatrzymany może mieć ze sobą wszelką dokumentację medyczną, która może mieć wpływ na jego stan zdrowia lub późniejsze leczenie, w tym wskazującą na obowiązek przyjmowania określonych leków. 

12. Informowanie rodziny o zatrzymaniu. Jakie masz możliwości?

Czy policja informuje o zatrzymaniu rodzinę? Tak, ma taki obowiązek na żądanie zatrzymanego, wówczas musi bezzwłocznie zawiadomić o zatrzymaniu rodzinę lub osobę najbliższą dla zatrzymanego, którą ten sam wskaże.

Osoba zatrzymana ma także prawo zażądać, aby poinformowano o jej zatrzymaniu pracodawcę, szkołę, uczelnię, dowódcę jednostki wojskowej jeśli jest żołnierzem, a także innego członka organu zarządzającego danego przedsiębiorstwa, jeśli sam jego członkiem. 

Jak się dowiedzieć gdzie jest zatrzymany? Taką informacje można uzyskać osobiście lub droga telefoniczną m.in. od funkcjonariuszy dokonujących zatrzymania lub jednostki policji, w której przebywa zatrzymany oraz od prokuratury, która nadzoruje postępowanie. W celu ustalenia tej informacji można ustanowić adwokata dla osoby zatrzymanej, któremu należy niezwłocznie udzielić takiej informacji.

13. Co dalej po zatrzymaniu? Kroki w procesie prawnym

Zatrzymanie nie jest jednoznaczne z przedstawieniem zarzutów zatrzymanemu, gdyż może się okazać, że po przeprowadzeniu odpowiednich czynności przez organy ścigania (np. po przesłuchaniu zatrzymanego lub świadków) zatrzymany zostanie zwolniony bez żadnych dalszych konsekwencji (np. z powodu braku dowodów na popełnienie przestępstwa lub po dokonaniu czynności dla której nastąpiło zatrzymanie). 

Jeśli zatrzymanemu zostaną jednak przedstawione zarzuty, to staje się on wówczas stroną postępowania karnego. Wobec takich osób mogą zostać również zastosowane środki zapobiegawcze (np. poręczenie majątkowe), włącznie z tymczasowym aresztowaniem. 

Ile czasu ma prokurator na postawienie zarzutów? Prokurator powinien podjąć taką decyzję niezwłocznie, jeśli ma ku temu podstawy. Powinien jednak zrobić to nie później niż w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania. 

14. Procedury odwoławcze po zatrzymaniu. Jakie masz opcje?

Zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu. Zażalenie na zatrzymanie wnosi się do sądu rejonowego miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania za pośrednictwem organu, który dokonał zatrzymania w terminie 7 dni od chwili zatrzymania lub zwolnienia. 

W zażaleniu zatrzymany może się domagać zbadania zasadności (ocena czy zatrzymanie było faktycznie konieczne w danych okolicznościach sprawy), legalności (ocena zgodności z prawem dokonanego zatrzymania) oraz prawidłowości jego zatrzymania (ocena sposobu wykonania zatrzymania). 

Sąd powinien rozpoznać zażalenie niezwłocznie. W razie uznania bezzasadności lub nielegalności zatrzymania sąd zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Bezpodstawne zatrzymanie przez policję może spowodować odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody poniesione przez zatrzymanego oraz może być podstawą do przyznania zatrzymanemu zadośćuczynienia za doznane krzywdy.