Nielegalne składowanie i transportowanie odpadów – odpowiedzialność karna za przestępstwo z art. 183 k.k.

Nielegalne składowanie odpadów a kodeks karny – choć kojarzy się głównie z porzucaniem odpadów w lasach, w rzeczywistości obejmuje także przypadki magazynowania bez zezwoleń, błędy formalne oraz brak nadzoru. Art. 183 kk obejmuje szeroki katalog naruszeń, które mogą dotyczyć także członków zarządu i osób odpowiedzialnych za nadzór środowiskowy. Ryzyko? Wysokie kary – nawet za nieumyślność. 

Spis treści:

1. Czym jest nielegalne składowanie i transportowanie odpadów? Definicja przestępstwa z art. 183 k.k.
2. Art. 182 Kodeksu karnego – przestępstwo przeciwko środowisku w praktyce.
3. Jakie działania kwalifikują się jako nielegalne składowanie lub przewóz odpadów?
4. Odpowiedzialność karna za zanieczyszczanie środowiska – kto i za co odpowiada?
5. Sankcje za nielegalne gospodarowanie odpadami – grzywna, ograniczenie wolności, więzienie.
6. Nielegalne odpady a odpowiedzialność przedsiębiorców i zarządów spółek.
7. Jak organy ścigania wykrywają przestępstwa środowiskowe?
8. Postępowanie karne za nielegalne odpady – przebieg, dowody, obrona.
9. Przedawnienie przestępstw środowiskowych – ile lat i od kiedy liczyć?
10. Jak kancelaria Chmielniak Adwokaci może pomóc w sprawach dotyczących art. 182 k.k.? 

1. Czym jest nielegalne składowanie i transportowanie odpadów? Definicja przestępstwa z art. 182 k.k. 

Przestępstwo z art. 183 kk penalizuje niewłaściwe postępowanie z odpadami lub substancjami, które może zagrażać środowisku, życiu lub zdrowiu ludzi.

Składowanie odpadów to trwałe przechowywanie odpadów na składowisku odpadów, czyli specjalnie przystosowanym obiekcie budowlanym przeznaczonym do tego celu i spełniającym określone wymogi techniczne i prawne. Transport odpadów polega na ich przemieszczaniu – zazwyczaj w formie przewozu pojazdami – i może odbywać się zarówno na terytorium kraju, jak i z przekroczeniem granicy państwowej (przewóz transgraniczny). Działania te będą nielegalne jeśli zostaną dokonane: 

1. Wbrew przepisom prawa (regulacje dotyczące postępowania z odpadami, np.  ustawa o odpadach, o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów oraz odpowiednie rozporządzenia unijne) lub bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia albo wbrew jego warunkom;
2. W warunkach lub w sposób mogących zagrozić życiu lub zdrowiu ludzi, pogorszyć jakość wody, powietrza, gleby albo spowodować szkody w środowisku przyrodniczym. 

2. Art. 183 Kodeksu karnego – przestępstwo przeciwko środowisku w praktyce. 

Przestępstwo środowiskowe z art. 183 k.k. to obecnie jedno z głównych pól przecięcia, gdzie zanieczyszczenie środowiska a prawo karne spotykają się szczególnie ostro – zarówno w wymiarze surowości sankcji, jak i zakresu odpowiedzialności. Przepis ten obejmuje szeroki katalog działań – składowanie odpadów bez pozwolenia, transport odpadów bez zezwolenia oraz wywóz odpadów bez zezwoleń, w tym również odpadów niebezpiecznych przywożonych z zagranicy bez wymaganej zgody.

Kara za nielegalne odpady jest dziś wyjątkowo surowa. Zakres przepisu systematycznie rozszerzano (szczególnie w 2022 r.), a kary za nielegalne składowanie odpadów zaostrzały się, co odzwierciedla rosnącą wagę ochrony środowiska w polityce karnej państwa:

• zaostrzono kary pozbawienia wolności dla każdego z przestępstw: za typ podstawowy grozi od 1 do 10 lat, za kwalifikowany od 2 do 12 lat (bez możliwości zawieszenia wykonania kary), a za nieumyślność do 5 lat pozbawienia wolności.  
• dodano nowy typ czynu – § 5a tego przepisu;
• nowelizacja kodeksu karnego została skoordynowana ze zmianami w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych – uproszczono warunki pociągnięcia firm do odpowiedzialności (nie trzeba już wyroku wobec osoby fizycznej) oraz zaostrzono sankcje, w tym także finansowe i organizacyjne. 

3. Jakie działania kwalifikują się jako nielegalne składowanie lub przewóz odpadów?  

Nielegalne składowanie odpadów ma miejsce, gdy odpady są magazynowane lub porzucane np.:

• poza wyznaczonymi miejscami (np. lasy, pola, prywatne działki),  
• na obiektach bez zezwoleń (np. nielegalne składowiska),  
• w sposób zagrażający ludziom lub środowisku (np. ryzyko wycieku, zapłonu),  
• bez wymaganej dokumentacji (np. brak BDO),
• z naruszeniem decyzji administracyjnych (np. przechowywanie innych odpadów niż dopuszczone, tj. nielegalne składowanie odpadów niebezpiecznych). 

Nielegalny przewóz odpadów może polegać na:

• transporcie bez wymaganego zezwolenia lub wpisu do rejestru BDO;  
• przewozie odpadów niebezpiecznych bez spełnienia wymogów ADR;  
• przemieszczaniu ich wbrew warunkom decyzji środowiskowych lub transportowych;
• transgranicznym przewozie bez zgody GIOŚ, bez zgłoszenia lub do krajów objętych zakazem;
• działaniach opartych o fałszowanie dokumentacji odpadowej. 

4. Odpowiedzialność karna za zanieczyszczanie środowiska – kto i za co odpowiada? 

Za przestępstwa środowiskowe z art. 183 kodeksu karnego może odpowiadać nie tylko ten, kto sam fizycznie składuje, przewozi czy porzuca odpady. Przepisy przewidują różne formy odpowiedzialności, a to: 

1. Faktyczny sprawca - to osoba, która bezpośrednio realizuje przestępstwo, np. nielegalnie składuje odpady na swojej działce. Taka osoba odpowiada bezpośrednio za przestępstwa opisane w art. 183 § 1, 2, 4, 5 lub 5a k.k.
2. Osoba wskazana w art. 183 § 3 k.k. – to osoba, która posiada prawny obowiązek przeciwdziałać przestępstwom wskazanym w art. 183 § 1, 2 i 4 k.k. i wbrew temu obowiązkowi dopuszcza do ich popełnienia. Dotyczy to m.in. urzędników, kierowników jednostek, członków zarządu spółek czy osób odpowiedzialnych za ochronę środowiska.
3. Sprawstwo kierownicze i polecające - odpowiedzialność ponosi również osoba, która wydaje polecenia lub kieruje działaniami innych, prowadząc tym samym do popełnienia przestępstwa.
4. Podżegacz i pomocnik - namawiają innych do popełnienia przestępstwa albo udzielają pomocy w jego realizacji. 

5. Sankcje za nielegalne gospodarowanie odpadami – grzywna, ograniczenie wolności, więzienie. 

Podstawową sankcją za wszystkie typy przestępstw wskazane w art. 183 kk jest kara pozbawienia wolności:

• za podstawowy typy przestępstwa wskazany w § 1-4 od 1 roku do lat 10;
• za kwalifikowane typy przestępstwa wskazane § 5-5a od 2 do 12 lat.  

Jeżeli sprawca czynów określonych w § 1-5a działał nieumyślnie, kara wynosi od 1 miesiąca do 5 lat pozbawienia wolności, a sąd może orzec także grzywnę lub ograniczenie wolności.

W przypadku skazania za przestępstwo z art. 183 kk mogą również zostać orzeczone środki karne, np.:

1. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej;
2. Nawiązka na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w wysokości do 10 000 000 zł; 
3. Przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa lub służących do jego popełnienia; 
4. Zwrot osiągniętej z przestępstwa korzyści majątkowej w całości lub części na rzecz Skarbu Państwa. 

6. Nielegalne odpady a odpowiedzialność przedsiębiorców i zarządów spółek. 

W praktyce odpowiedzialność za przestępstwa środowiskowe nie kończy się na bezpośrednim sprawcy, który prowadzi nielegalne wysypisko śmieci. Członkowie zarządu, właściciele firm, dyrektorzy i osoby odpowiedzialne za nadzór nad gospodarką odpadami również mogą ponieść odpowiedzialność karną, jeśli dopuścili do naruszenia przepisów – nawet nieumyślnie. 

Osoba, która ma prawny obowiązek przeciwdziałania nielegalnemu gospodarowaniu odpadami, a mimo to nie reaguje, może ponosić odpowiedzialność karną nawet wtedy, gdy nie wykonuje czynu osobiście. Dotyczy to m.in. członków zarządów spółek, dyrektorów operacyjnych, kierowników zakładów, pełnomocników ds. środowiska, np. członek zarządu spółki odpadowej wie o istnieniu nielegalnego składowiska na terenie przedsiębiorstwa, ale nie podejmuje żadnych działań, mimo że ma kompetencje i środki, aby temu przeciwdziałać. 

Przestępstwa z art. 183 § 1–5 k.k. mogą być również popełnione przez osobę, która organizuje lub zleca wykonanie nielegalnego działania – np. poleca pracownikowi usunąć odpady do nielegalnego miejsca lub udziela ustnych instrukcji, jak ominąć wymagania formalne.

W sprawach środowiskowych bardzo często mamy do czynienia z działaniami nieumyślnymi – naruszenia przepisów wynikają z błędów organizacyjnych, niedopatrzeń lub braku nadzoru. Granica między nieumyślnością a zwykłym niedopilnowaniem procedur bywa bardzo cienka, a w praktyce gospodarczej to właśnie takie przypadki dominują. Nieumyślność to sytuacja, w której ktoś nie chciał złamać prawa, ale przez nieuwagę, niedopatrzenie lub brak ostrożności doprowadził do naruszenia – choć mógł to przewidzieć i temu zapobiec. Tymczasem art. 183 § 6 k.k. penalizuje wszystkie formy czynów z § 1–5, które mogą być ścigane również w wersji nieumyślnej, co wiąże się z groźbą kary do 5 lat pozbawienia wolności. Choć część naruszeń może wynikać z niedopatrzeń, to w przypadku substancji szkodliwych granica błędu jest bardzo cienka – odpady niebezpieczne a odpowiedzialność karna to zestawienie, które powinno budzić szczególną ostrożność. 

7. Jak organy ścigania wykrywają przestępstwa środowiskowe? 

Organy ścigania i inspekcje środowiskowe bardzo często trafiają na trop przestępstw środowiskowych po anonimowych zgłoszeniach od mieszkańców, doniesieniach mediów lub rutynowych kontrolach Inspekcji Ochrony Środowiska. Niejednokrotnie kluczową rolę odgrywa sygnalista (tzw. whistleblower) działający wewnątrz organizacji.

Gdzie zgłosić nielegalne składowanie odpadów? Nielegalne składowanie odpadów można zgłosić do kilku instytucji. Najważniejsze to Policja oraz Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska (WIOŚ). 

8. Postępowanie karne za nielegalne odpady – przebieg, dowody, obrona. 

Postępowanie karne za przestępstwo środowiskowe w sprawach o nielegalne gospodarowanie odpadami często ma skomplikowany i wieloetapowy charakter, ponieważ dotyka zarówno przepisów karnych, jak i administracyjnych (przepisy krajowe i unijne). 

Przebieg postępowania karnego w sprawach z art. 183 k.k. często rozpoczyna się od działań inspekcji środowiskowych (WIOŚ, GIOŚ) lub zawiadomień pochodzących od osób prywatnych, sygnalistów czy służb porządkowych. Nie każde naruszenie przepisów dotyczących ochrony środowiska stanowi przestępstwo. Kluczowe znaczenie ma tu ustalenie zamiaru popełnienia czynu zabronionego, a w przypadku typu podstawowego z § 1 – także realna możliwość zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzi bądź środowiska. Okoliczności te bada się zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i przed sądem. 

Typowe dowody w takich sprawach:

• dokumentacja z kontroli WIOŚ/GIOŚ (protokoły, zdjęcia, próbki odpadów),
• biegli sądowi z zakresu ochrony środowiska, odpadów, transportu,
• dokumentacja BDO, SENT, decyzje środowiskowe i transportowe. 

Jak może przebiegać obrona w takich sprawach? 

• Weryfikacja podstawy zarzutu – czy dane działanie lub zaniechanie rzeczywiście naruszyło przepisy, decyzję, zezwolenie?
• Przepisy często są ogólne, a organy ścigania interpretują je rozszerzająco.
• Ocena ryzyka zagrożenia – czy czyn faktycznie mógł stworzyć realne zagrożenie dla zdrowia ludzi lub środowiska?
• Argumenty dotyczące braku winy lub winy innej osoby – np. w przypadku przełożonych, zleceniobiorców lub najemców terenu.
• Weryfikacja zarzutu nieumyślności – czy rzeczywiście doszło do zaniedbania? Czy oskarżony mógł przewidzieć skutki? 

9. Przedawnienie przestępstw środowiskowych – ile lat i od kiedy liczyć? 

Przedawnienie przestępstw z art. 183 kk zależy od wysokości ustawowego zagrożenia karą. Terminy różnią się w zależności od konkretnego przepisu i typu przestępstwa. Dla czynów z: 

• art. 183 § 1-4 k.k. (kara do 10 lat) oraz z § 5-5a k.k. (kara do 12 lat) - przedawnienie następuje po 15 latach,
• art. 183 § 6 k.k. (kara do 5 lat) – po 10 latach. 

Zgodnie z art. 102 § 1 k.k., jeżeli w okresie podstawowego przedawnienia wszczęto postępowanie karne, karalność ulega przedłużeniu – o dodatkowe 10 lat. 

10. Jak kancelaria Chmielniak Adwokaci może pomóc w sprawach dotyczących art. 183 k.k.? 

Kancelaria Chmielniak Adwokaci zapewnia kompleksową pomoc wszystkim osobom objętym postępowaniem karnym z art. 183 kodeksu karnego - niezależnie od tego, czy występują w roli podejrzanego, oskarżonego, czy pokrzywdzonego.

Wspieramy również przedsiębiorców, których działalność może skutkować pociągnięciem organizacji do odpowiedzialności na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary - w tym także za skutki prawne nielegalnego składowania odpadów. 

Świadczymy pomoc prawną m.in. w zakresie:

• analizy ryzyka odpowiedzialności karnej związanej z działalnością gospodarczą lub decyzjami administracyjnymi dotyczącymi gospodarki odpadami,
• reprezentacja w postępowaniach karnych, w tym przed prokuraturą, sądami powszechnymi oraz organami ścigania,
• wspomagamy w postępowaniach przed organami administracji (np. GIOŚ i WIOŚ) w zakresie zmniejszeniu wystąpienia ryzyka karnego,
• wsparcia w postępowaniach przed organami administracji (np. GIOŚ lub WIOŚ) w zakresie ograniczenia lub zapobiegnięcia powstaniu ryzyka odpowiedzialności karnej.