Przywłaszczenie mienia (art. 284 k.k.) - kluczowe informacje oraz konsekwencje prawne

Przywłaszczenie mienia to działanie polegające na bezprawnym przejęciu cudzego mienia lub prawa majątkowego bez zgody właściciela, jeśli ta rzecz lub prawo znajdowało się już w posiadaniu sprawy. Jest to czyn karalny, który narusza prawa własności i może dla sprawcy skutkować odpowiedzialnością karną. Przywłaszczenie mienia kk jest zagrożone sankcjami prawnymi, mającymi na celu ochronę praw majątkowych i zabezpieczenie interesów właścicieli. 

Spis treści:  

1. Przywłaszczenie mienia – art. 284 § 1 k.k. - czym jest i jak należy je rozumieć?
2. Co można przywłaszczyć?
   1. Przywłaszczenie pieniędzy
   2. Przywłaszczenie dokumentów
   3. Przywłaszczenie samochodu
   4. Przywłaszczenie telefonu
   5. Przywłaszczenie rzeczy znalezionej
   6. Przywłaszczenie mienia pracodawcy  
   7. Przywłaszczenie zwierzęcia
3. Czy można przywłaszczyć nieruchomość?
4. Czym różni się świadome i nieświadome przywłaszczenie mienia?
5. Gdzie można zgłosić przywłaszczenie mienia i jak udowodnić?
6. Co grozi za przywłaszczenie mienia?
7. Po jakim czasie następuje przedawnienie przywłaszczenia mienia?
8. Czy przywłaszczenie mienia to kradzież?
9. Przywłaszczenie k.k. – podsumowanie 

1. Przywłaszczenie mienia – art. 284 § 1 k.k. - czym jest i jak należy je rozumieć? 

Przestępstwo przywłaszczenia mienia zostało uregulowane w art. 284 § 1 Kodeksu karnego. Przestępstwo to polega na bezprawnym potraktowaniu cudzej rzeczy ruchomej lub cudzego prawa majątkowego jak swojej własnej, jeśli ta rzecz lub prawo znalazło się już wcześniej w posiadaniu sprawcy – to odróżnia to przestępstwo od przestępstwa kradzieży. Co ważne, sprawca tego przestępstwa musi chcieć rozporządzić cudzą rzeczą lub cudzym prawem majątkowym tak jak właściciel, a jego działaniu musi towarzyszyć zamiar zatrzymania tej rzecz lub tego prawa dla siebie albo dla innej osoby, bez żadnego ku temu tytułowi prawnemu. Zamiar włączenia rzeczy do majątku sprawcy może wyrażać się w jakimkolwiek jego zachowaniu, które polega na realizacji uprawnień właścicielskich, a więc np. na posiadaniu rzeczy, dysponowaniu nią, czy też czerpaniu z niej korzyści, przy jednoczesnej świadomości o braku po stronie sprawcy tytułu prawnego do władania rzeczą, względnie utraty tytułu do takiego władania. O zamiarze przywłaszczenia mogą świadczyć w szczególności takie zachowania jak: odmowa zwrotu cudzej rzeczy, zaprzeczenie jej posiadania, sprzedaż czy też darowanie innej osobie, przerobienie rzeczy, zerwanie przez osobę posiadającą rzecz kontaktu z jej właścicielem i uniemożliwienie mu bądź znaczne utrudnienie nawiązania kontaktu (np. zmiana miejsca pobytu bez podania adresu). 

Od przestępstwa przywłaszczenia mienia należy odróżnić przestępstwo sprzeniewierzenia mienia (art. 284 § 2 k.k.), które różni się tym, że rzecz lub prawo została wcześniej sprawcy powierzona przez uprawnionego na mocy np. umowy najmu, użyczenia, przechowania. Może to być jakikolwiek stosunek prawny, nie ma też znaczenia forma powierzenia. Istotne jest to, że sprawca wykracza poza zakres praw, na których wykonywanie zgodził się uprawniony do rzeczy.

Na marginesie wskazać również należy, że przestępstwo przywłaszczenia może zostać także zakwalifikowane jako tzw. wypadek mniej wagi na podstawie art. 284 § 3 k.k., co powoduje, że odpowiedzialność karna za ten czyn będzie dużo niższa niż za podstawy typ tego przestępstwa z art. 284 § 1 k.k. Wypadek mniejszej wagi będzie miał miejsce, gdy popełnione przestępstwo charakteryzuje się niższym stopniem społecznej szkodliwości tego czynu, np. ze względu na szczególną sytuację życiową sprawcy (np. skrajna bieda) albo na niską wartość przywłaszczonego mienia. W tym ostatnim jednak przypadku trzeba pamiętać, że przywłaszczenie rzeczy ruchomej o wartości nieprzekraczającej 500 zł stanowi tylko wykroczenie (art. 119 § 1 Kodeksu wykroczeń), a z uwagi na nowelizację tego przepisu kwota ta ulegnie podwyższeniu do wysokości 800 zł począwszy od dnia 01 października 2023 roku.   

Co można przywłaszczyć?

Przedmiotem przywłaszczenia może być:

• rzecz ruchoma, albo 
• prawo majątkowe. 

Pojęcie rzeczy ruchomej jest niezwykle obszerne i obejmuje każdy przedmiot materialny, który jest odpowiednio wyodrębniony w przyrodzie. Rzecz ruchoma ma na gruncie prawa karnego szersze znaczenie niż w prawie cywilnym, gdyż w kodeksie karnym zdefiniowano pojęcie rzeczy ruchomej obejmując dodatkowo m.in. pieniądze czy dokument uprawniający do ich otrzymania.  

Natomiast przywłaszczenie prawa majątkowego może dotyczyć np. prawa własności nieruchomości, udziału w prawie własności rzeczy (zachowanie współwłaściciela, który uniemożliwia innemu współwłaścicielowi wykonywanie jego prawa własności do rzeczy), akcji w spółce akcyjnej lub udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, przy czym przywłaszczenie prawa majątkowego będzie polegać na takim zachowaniu sprawcy, jakby był on uprawniony z tytułu określonego prawa majątkowego (uzurpacja prawa), np. poprzez podrobienie lub ukrycie dokumentu stwierdzającego dane prawo.  

2.1. przywłaszczenie pieniędzy

Przywłaszczenie może dotyczyć przede wszystkim pieniędzy i to zarówno w walucie polskiej jak i każdej walucie obcej. Przestępstwo to może również dotyczyć innych środków płatniczych, np. karty płatniczej, poprzez nieuprawnione posługiwanie się nią lub środka pieniężnego zapisanego na rachunku (czyli po prostu środków pieniężnych znajdujących się na rachunku płatniczym lub bankowym). W tym ostatnim przypadku będą to najczęściej nieuprawnione operacje na cudzym koncie bankowym, np. służbowym.  

Pamiętać jednak należy, że pieniądze pożyczone na podstawie umowy pożyczki lub kredytu nie są rzeczą cudzą, a więc nie mogą być przedmiotem przywłaszczenia. W przypadku pożyczki lub kredytu osoba, która otrzymuje środki pieniężne staje się ich właścicielem a wierzycielowi przysługuje jedynie roszczenie o zwrot takiej samej sumy. Zatem brak zwrotu tych środków nie stanowi przestępstwa przywłaszczenia, a rodzi obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie lub innych świadczeń przewidzianych w umowie.  

2.2. Przywłaszczenie dokumentów

Rzeczą ruchomą w rozumieniu kodeksu karnego może być również dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach, albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce. Dokumenty te w większości będą kwalifikowane jako tzw. papiery wartościowe. Tytułem przykładu wskazać można, że dokumentem uprawniającym do otrzymania sumy pieniężnej będzie m.in. weksel bądź czek. Z kolei dokumentem zawierającym stwierdzenie uczestnictwa w spółce będzie m.in. akcja (niezależnie od tego, że te znajdują się obecnie w postaci zdematerializowanej).  

W zależności od zaliczenia konkretnego dokumentu do grupy określonej w art. 115 § 9 k.k. stanowiącej kodeksową definicję rzeczy ruchomej, jego przywłaszczenie kk zostanie zakwalifikowane jako przywłaszczenie mienia w rozumieniu omawianego art. 284 § 1 k.k. albo z przepisów stanowiących odrębne przestępstwa, a to art. 275 k.k. (dokument stwierdzający tożsamość innej osoby albo jej prawo majątkowe) albo art. 276 k.k. (dokumenty, którymi się nie ma prawa wyłącznie rozporządzać).

  2.3. Przywłaszczenie samochodu

Przestępstwo przywłaszczenia mienia może dotyczyć również samochodu. Często takie postępowania prowadzone są przeciwko leasingobiorcom, w tym menedżerom spółek, którym po rozwiązaniu umowy leasingu leasingodawca nakazał zwrot samochodu, gdy samochód nie jest własnością leasingobiorcy. W takich przypadkach bardzo często cywilnoprawny obowiązek zwrotu samochodu ustępuje pola postępowaniu karnemu na skutek zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa złożonego przez leasingodawcę, gdyż tak jest mu łatwiej uzyskać zwrot pojazdu, szczególnie w przypadku, gdy leasingobiorca przestał kontaktować się z leasingodawcą i odpowiadać na jego wezwania. 

2.4. Przywłaszczenie telefonu

Telefon może być przedmiotem przywłaszczenia, przy czym aby można mówić o przestępstwie, jego wartość musi przekroczyć kwotę 500 zł, a od 01 października 2023 roku kwotę 800 zł, gdyż przywłaszczenie mienia o wartości poniżej tych kwot będzie wykroczeniem, a nie przestępstwem, który ścigane jest w innym trybie i zagrożone jest dużo niższą karą.  

2.5. Przywłaszczenie rzeczy znalezionej

Z racji tego, że przestępstwo przywłaszczenia różni się od przestępstwa kradzieży tym, że nie dochodzi do zaboru rzeczy, to może być ono popełnione także w stosunku do rzeczy znalezionej. 

Należy odróżnić rzecz znalezioną od rzeczy niczyjej. Rzecz niczyja to rzecz, która została porzucona przez ostatniego jej właściciela z zamiarem wyzbycia się jej własności, taki zabieg powoduje, że znalazca takiej rzeczy może nabyć jej własność w wyniku objęcia jej w posiadanie. Aby przypisać odpowiedzialność znalazcy rzeczy za popełnienie przestępstwa przywłaszczenia konieczne jest ustalenie, czy znalazca pozostawał w przekonaniu, że rzecz do kogoś należy i nie jest to rzecz porzucona z zamiarem wyzbycia się własności. Jeśli znalazca mógł zasadnie przypuszczać, że rzecz ta ma właściciela i nie jest rzeczą niczyją, to będzie mógł podlegać odpowiedzialności za przywłaszczenie kk tej rzeczy, przy czym sprawca ponosi wówczas łagodniejszą odpowiedzialność względem sprawcy przywłaszczenia w typie podstawowym. Art. 284 § 3 k.k., który statuuje odpowiedzialność za przywłaszczenie rzeczy znalezionej przewiduje karę grzywny, karę ograniczenia wolności albo karę pozbawienia wolności do roku, podczas gdy przestępstwo przywłaszczenia w typie podstawowym przewiduje karę aż do 3 lat pozbawienia wolności.  

2.6. Przywłaszczenie mienia pracodawcy

Przywłaszczenie mienia pracodawcy niewątpliwie stanowi ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych i uzasadnia rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia. Poza tą oczywistą odpowiedzialnością na podstawie prawa pracy, sprawca odpowie również karnie na podstawie omawianego przestępstwa przywłaszczenia. Przywłaszczenie mienia pracodawcy może dotyczyć zarówno pieniędzy (w gotówce jak i znajdujących się na firmowym rachunku bankowym) jak i rzeczy ruchomych w postaci samochodu czy sprzętu elektronicznego oddanego pracownikowi do pracy zdalnej. 

2.7. Przywłaszczenie zwierzęcia

Status zwierząt określa ustawa o ochronie zwierząt. Ustawa ta w art. 1 stanowi, że zwierzę – jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia – nie jest rzeczą (ust. 1), jednakże w sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy (ust. 2). Ten ostatni przepis stanowi, iż zarówno zwierzęta hodowlane jak i domowe są przedmiotem prawa własności i innych praw rzeczowych, a w związku z tym mogą być przedmiotem obrotu tymi prawami. W konsekwencji zwierzęta są objęte definicją rzeczy ruchomej w rozumieniu art. 115 § 9 k.k., a więc jak najbardziej można uznać je w tym wypadku za rzeczy, które można przywłaszczyć.  

3. Czy można przywłaszczyć nieruchomość?

Orzecznictwo sądowe dopuściło możliwość przywłaszczenia prawa majątkowego w postaci prawa własności nieruchomości. Dla przykładu można wskazać, że w sprawie, którą rozstrzygnął Sąd Apelacyjny w Szczecinie wyrokiem z dnia 9 stycznia 2013 roku, sygn. II AKa 235/12, uznano za winnego popełnienia przestępstwa przywłaszczenia sprawcę, który posługiwał się u notariusza wygasłym już pełnomocnictwem i na jego podstawie doprowadził do przeniesienia własności nieruchomości.  

4. Czym różni się świadome i nieświadome przywłaszczenie mienia?

Przestępstwo przywłaszczenia mienia może być popełnione tylko w sposób umyślny i tylko w zamiarze kierunkowym. Oznacza to, że przestępstwo przywłaszczenia zostanie popełnione tylko przez sprawcę, który faktycznie rozporządza cudzą rzeczą ruchomą lub prawem majątkowym i jednocześnie towarzyszy mu wyraźny zamiar zatrzymania tej rzeczy lub prawa dla siebie lub dla innej osoby, przy czym jest świadom tego, że nie przysługuje mu żaden tytuł prawny do tej rzeczy lub prawa. Tylko wtedy możemy mówić o spełnieniu wszystkich przesłanek odpowiedzialności karnej za przestępstwo przywłaszczenia. 

Za przestępstwo to nie będzie odpowiedzialna osoba, która działała w sposób nieumyślny, tj. nie mając żadnego zamiaru popełnienia tego przestępstwa, popełnia go jednak wskutek niezachowania należytej ostrożności polegającej na tym, że w danych okolicznościach przewidywała lub powinna była przewidzieć, że takie przestępstwo może zostać przez nią popełnione. Może to dotyczyć na przykład takich sytuacji, gdzie w miejscu znajdującym się bardzo daleko od najbliższych zabudowań znajdziemy rzecz ewidentnie porzuconą i zabierzemy ją. W takich okolicznościach zasadnie będzie można przypuszczać, że ta rzecz jest rzeczą niczyją i raczej nie została w tym miejscu przypadkowo zagubiona.  

5. Gdzie można zgłosić przywłaszczenie mienia i jak udowodnić? 

Przestępstwo przywłaszczenia mienia jest przestępstwem ściganym z urzędu, oznacza to, że organy prowadzące postępowanie karne, w tym głównie prokuratura i policja, prowadzą postępowanie w tych sprawach niezależnie od złożonego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa lub czyjejś zgody na ściganie, a także niezależnie od tego z jakiego źródła posiadają informacje o popełnieniu przestępstwa. Organy te w granicach swoich obowiązków i uprawnień zobowiązane są do samodzielnego prowadzenia tych postępowań celem ustalenia czy doszło do popełnienia przestępstwa, a jeśli tak do ustalenia osoby odpowiedzialnej za jej popełnienie.  

Od tej reguły jest pewien wyjątek, mianowicie w przypadku, gdy przywłaszczenie kk nastąpiło na szkodę osoby najbliższej ściganie następuje na wniosek osoby pokrzywdzonej. Bez takiego wniosku organy nie mogą prowadzić postępowania karnego, chyba że ograniczą się tylko do zabezpieczenia najważniejszych czynności i przeprowadzenia najważniejszych dowodów, jednak dalsze sukcesywne prowadzenie postępowania karnego uzależnione jest od złożenia takiego wniosku.

Fakt popełnienia przestępstwa przywłaszczenia może zostać udowodniony przez każdy możliwy dowód, który należycie wykaże okoliczności popełnienia przestępstwa oraz jego sprawce. Takimi dowodami mogą być przede wszystkim różnego rodzaju dokumenty, zeznania świadków, wyjaśnienia oskarżonego, korespondencja e-mailowa, nagrania z monitoringu czy nagrania rozmów telefonicznych. 

6. Co grozi za przywłaszczenie mienia? 

Kara za przywłaszczenie mienia często uzależniona od wielu okoliczności danej sprawy. Wyroki za przywłaszczenie mienia często nie zawierają wysokich kar pozbawienia wolności, a najbardziej dotkliwe stają się orzeczone przez sądy obowiązki naprawienia szkody w wysokości równowartości przywłaszczonego mienia lub prawa.  

Przestępstwo przywłaszczenia mienia w typie podstawowym (art. 284 § 1 k.k.) zagrożone jest odpowiedzialnością karną do 3 lat pozbawienia wolności. Jak już wskazano, w wypadku mniejszej wagi lub przywłaszczenia rzeczy znalezionej (art. 284 § 3 k.k.) odpowiedzialność ta została złagodzona do kary grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Natomiast odpowiedzialność karna za tzw. sprzeniewierzenie mienia (art. 284 § 2 k.k.) została z kolei zaostrzona względem typu podstawowego i zagrożona jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Z racji tego przestępstwo przywłaszczenia mienia ma na celu osiągnięcie korzyści majątkowej, to obok kary pozbawienia wolności sąd może wymierzyć grzywnę. Karę grzywny sąd określa poprzez liczbę stawek i wysokość jednej stawki. Najniższa liczba stawek wynosi 10, zaś najwyższa 540. Natomiast wysokość jednej stawki nie może być niższa niż 10 zł, ani nie może przekraczać 2000 zł.  

7. Po jakim czasie następuje przedawnienie przywłaszczenia mienia?

Karalność przestępstwa przywłaszczenia mienia w typie podstawowym, jak i w przypadku mniejszej wagi oraz przywłaszczenia rzeczy znalezionej, ustaje po 5 latach od popełnienia tego przestępstwa. Dodatkowo, jeśli w powyższym okresie 5 lat zostanie wszczęte postępowanie karne w tej sprawie, to karalność tego przestępstwa przedawnia się po upływie dodatkowych 10 lat, a więc łącznie po 15 latach od popełnienia przestępstwa.  

Z uwagi na to, że kara za popełnienie przestępstwa sprzeniewierzenia mienia (art. 284 § 2 k.k.) jest wyższa (górna granica do 5 lat pozbawienia wolności), przedawnienie karalności tego przestępstwa ustaje po 10 latach, a po wszczęciu postępowania po upływie dodatkowych 10 lat, czyli łącznie po 20 latach od popełnienia przestępstwa. 

8. Czy przywłaszczenie mienia to kradzież? 

Nie, kradzież to całkowicie inne przestępstwo określone w kodeksie karnym, choć konstrukcyjnie jest bardzo podobne i znajduje się w tym samym rozdziale, który zawiera katalog przestępstw przeciwko mieniu. Przywłaszczenie mienia uregulowane jest w art. 284 k.k., natomiast kradzież uregulowana jest w art. 278 k.k.

Przestępstwo przywłaszczenia mienia tym różni się od kradzieży, że jego sprawca w chwili czynu legalnie znajduje się już w posiadaniu określonej rzeczy lub wykonuje prawo, podczas gdy w przypadku kradzieży sprawca tego czynu dopiero musi zabrać tą rzecz lub prawo i pozbawić kogoś jego posiadania. Zatem czynnikiem odróżniającym przywłaszczenie mienia od kradzieży, jest brak elementu zaboru. 

9. Przywłaszczenie k.k. – podsumowanie

Przestępstwo przywłaszczenia mienia jest jednym z najczęściej popełnianych przestępstw skierowanych przeciwko mieniu. Jak już wskazano, przestępstwo przywłaszczenia opiera się na tym, że potencjalny sprawca znajduje się już w posiadaniu rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego, które będzie przedmiotem przestępstwa. To powoduje, iż często nie jesteśmy w stanie dokładnie ocenić granicy pomiędzy legalnym a nielegalnym posiadaniem i czy skutki prawne takiego posiadania będą rozpatrywane tylko i wyłącznie na gruncie prawa cywilnego.

Nie każdy nielegalne posiadanie pod kątem prawa cywilnego jest automatycznie podczytywane jako przywłaszczenie na gruncie prawa karnego, bardzo często perspektywę zmienia zamiar potencjalnego sprawcy względem postępowania z rzeczą lub prawem, które jest w jego posiadaniu i jego nastawienie do tej sytuacji. Badaniem takiego zamiaru zajmują się organy ścigania i sąd ustalając czy doszło do popełnienia przestępstwa przywłaszczenia. 

Kancelaria Chmielniak Adwokaci posiada wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu spraw, której przedmiotem są przestępstwa przeciwko mieniu, w tym przestępstwa przywłaszczenia. Nasz zespół skutecznie bronił wielu oskarżonych o popełnienie tego przestępstwa, w tym menedżerów spółek, którzy zarządzają jej majątkiem. Jeśli masz wątpliwości jak postąpić z rzeczą lub prawem, której nie jesteś właścicielem albo chcesz dowiedzieć się więcej o przestępstwie przywłaszczenia, na dole strony znajdziesz informacje jak się z nami skontaktować.